Musul’u petrolden pay alma karşılığında mı sattık?

*

***

Ismet Paşa, 26 Kasım 1922’de Lozan’da, Ingiliz Dışişleri Bakanı Lord Curzon ile Musul konusunda gizli bir görüşme yaptı. Lord Curzon bu görüşmeyi 27 Kasım tarihli telgrafında şöyle anlattı:

“Ismet Paşa’nın bana karşı güven ve saygısı olduğunu düşünüyorum. Bu nedenle ben de ona karşı aynı samimiyetle davrandım. (Yarınki) Toplantıda bu konuda (Musul konusunda) ne söyleyeceğimi sordu. Kendisinin ne teklif edeceğini ve isteyeceğini bilmeden hiçbir şey, diye cevap verdim. Musul’un ve Kürdistan’ın Türkiye’ye bırakılmasını istemeye niyetli olduğunu söyleyince, bunun neye dayandığını sordum. Bazı etnik ve diğer iddialar ileri sürdü. Bunları çürütmekte zorlanmadım.(..)

Ismet Paşa beklediğim kelimeyi mırıldandı: Petrol. Bundan ne kastettiğini sormam üzerine, ‘Anadolu petrolü olmayan fakir bir memleket. Bu bakımdan petrole sahip olmayı çok arzularız’ dedi. Bu bana makul olmayan bir istek olarak görünmedi ve ‘incelenmeye değer’ diye cevap verdim.”[1]

Lord Curzon, Musul konusunda 1 Aralık 1922 tarihinde Londra’ya, Koloniler Bakanı Duke of Devonshire ve Ticaret Odası Başkanı Sir Lloyd Greame’a aşağıdaki telgrafı gönderdi:

“Ismet Paşa’yla görüşmemden sonra heyetimizden Vernon Clarke’ı ve Forbes Adam’ı Türk uzman Muhtar Bey’le Irak petrolü konusunu gayri resmi olarak görüşmeye yolladım. Ilk görüşmede Muhtar Bey, Türkiye’nin de, Fransa ve ABD gibi, aynı çizgide Turkish Petroleum Company’ye katılmasını istedi.(..)

Türk uzman, Türkiye’ye şirkete katılma olanağı verilirse, Musul meselesine Ingiltere lehine halledilmiş gözle bakılabileceğini söyledi. Tabiatıyla antlaşmanın hiçbir bölümü diğerlerinden ayrı olarak kesin çözüme bağlanamazdı.

Ikinci görüşmede, uzmanlarım talimatım doğrultusunda, şirkete ortaklık yerine Türkiye’nin şirket tarafından Irak hükümetine ödenen işletme payı yüzdesi almaya razı olup olmayacağı hususunda Muhtar Bey’in ağzını aradılar. Ilk bakışta bana bu, Türkiye’yi tatmin konusunda, daha az karmaşık bir metot olarak göründü. Bunun için elbette Irak hükümetinin mutabakatını almak gerekecek. (..)

Buradaki uzmanlarım, Türkiye ve Italya’nın şirkete ortak olmaları halinde şirket hisselerinin yeniden düzenlenmesinin çok zor olacağını ifade etmektedirler. Bu bakımdan şahsen Türkiye’ye ortaklık yerine işletme payı verilmesinin daha doğru olacağını düşünmekteyim.”[2]

Ismet Paşa bu görüşmeyi doğruluyor. Nitekim Başbakanlığa gönderdiği 27 Kasım tarihli telgrafında bu görüşmeye şöyle temas etti:

“Curzon ile Irak konusunu konuştum. Musul’u istedim. Reddetti. Tartıştık. Bu işi özel olarak aramızda görüşelim dedi. Çeşitli konulara değindik.”[3]

Bu belgeleri; Musul’un, Şeyh Said kıyamı veya başka sebeplerden dolayı kaybedildiğini söyleyenlere ithaf ediyorum.

.

**********

.

KAYNAKLAR:

.

[1] Documents on British Foreign Policy, cild 18, belge no 228, sayfa 338.

[2] Documents on British Foreign Policy, cild 18, belge no 246, sayfa 354.

[3] Bilal N. Şimşir, Lozan Telgrafları Cild 1 (1922-1923), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1990, sayfa 10, telgraf no 40.

.

**********

.

Kadir Çandarlıoğlu

.

**********

.

Alıntılarda şu şekilde kaynak belirtiniz:

www.belgelerlegercektarih.com

*