M. Kemal Atatürk’ün Banka Hesapları ve Para ile ilişkisi

*

M. Kemal’e ait hesap ekstresi…

***

Bundan birkaç ay evvel bir yazımızda M. Kemal’in Nutuk isimli kitabında bulunan “hata, ekleme ve çıkarmalar”a dikkat çekmiştik.[1] M. Kemal’in “Nutuk”unu bu yönüyle ele aldıktan sonra şimdi de “Nukut”una yani bankadaki nakitlerine, paralarına bakalım dedik. Her ne kadar M. Kemal’in mal varlığını seneler evvel paylaştığımız bir makalede masaya yatırmış olsak da[2] banka hesaplarını teferruatıyla ele almamıştık. Işte şimdi bu eksik kalan kısmı tamamlamış oluyoruz. Şunu peşinen söyleyelim ki, M. Kemal’in “Nukut”u, “Nutuk”undan daha fazla konuşulacaktır. Aman Dikkat! “Nutku”nuz tutulmasın…

M. Kemal’in ölümünden sonra Ankara 3. Sulh Hukuk Mahkemesi Iş Bankası’ndan M. Kemal’in bankada “mevcut bütün nukut (nakitleri, paraları) ve hisse senetlerinin” bildirilmesini istemiştir. Bunun üzerine mahkemeye verilen cevabı Umum Müdür Muammer Eriş idare meclisinde üyelerin bilgisine sunmuştur. Buna göre, M. Kemal’in ölümünde Iş Bankası’ndaki nakit ve hisse senedi varlığı aşağıdaki gibiydi[3]:

“A. Nukut Hesaplarının Bakiyeleri:

2 Nolu Hesap Bakiyesi: 1.446.872,03
4 Nolu Hesap Bakiyesi: 53.453,18
649 Nolu Tekaütlük Hesabı: 19.556,80

B. Esham ve Tahvilat Mevcudu:

a. Iş Bankası Hisse Senetleri:

• Nama muharrer: 62.900 hisse (beherinin 10 lira itibari kıymeti vardır)
• Hamiline ait: 56.225 hisse (beherinin 10 lira itibari kıymeti vardır)
• Müessis hisse senedi: 569 adet

b. Zonguldak Maden Kömür Işleri T.A.Ş.’nin hisse senetleri:

• Nama muharrer: 12.750 hisse (her birinin 10 lira itibari kıymeti vardır)
• Hamiline ait: 12.250 hisse (her birinin 10 lira itibari kıymeti vardır)
• Müessis hisse senedi: 125 adet.”

Mahkemeye gönderilen ve banka idare meclisinde üyelerin bilgisine sunulan yukarıdaki dökümde, M. Kemal’in Iş Bankası’nda 3 hesabının olduğu görülmektedir. Oysa bu 3 hesaba zaman içinde açılan ve kapatılan 2 hesap daha eklenmelidir. Şimdi M. Kemal’in Iş Bankası’ndaki bütün hesapları hakkında bilgi aktaralım.

*

2 NUMARALI HESAP

*

26 Ağustos 1924 tarihinde 207.400 lira yatırılarak açılan bu hesap gerçekten de gerek işlem sayısı, gerekse yatırılan ve çekilen miktarların büyüklüğü açısından M. Kemal’in bankadaki en önemli hesabıydı. Söz konusu hesabın altışar aylık dönemler itibariyle dökümü ise aşağıdaki gibiydi[4]:

M: Kemal’e ait 2 numaralı hesabın altışar aylık dönemler itibariyle dökümü…

***

M. Kemal’e ait hesap ekstresi…

***

31 Aralık 1938 tarihinde söz konusu hesapta görülen miktar, banka tarafından 3. Sulh Hukuk Mahkemesi’ne bildirilen ve M. Kemal’in Genel Sekreteri Hasan Rıza Soyak’ın kitabında da zikredilen miktara uygundur. Ancak 28 Şubat 1939 tarih ve 25943 sayılı ilam ile mahkeme emrine bloke edilen ve bankaca 8 Mart 1939 tarihinde kesinleştirilen miktar 1.435.339,67 liradır.[5]

Bu fark M. Kemal’in ölümünden sonra hesapta görülen hareketlilikten kaynaklanmaktadır. M. Kemal’e borçlu olanlar hesaba para yatırdığı gibi, M. Kemal’in kefil olduğu şahıslara ait borçlara mahsuben mahkeme emrine 15.000 lira bloke edilmiş; böylece M. Kemal’in miras olarak 2 no’lu hesaptan bıraktığı miktarın gerçek tutarı 1.435.339,67 lira olmuştur.

2 numaralı hesap, açıldığı 26 Ağustos 1924 tarihinden itibaren 12 Ağustos 1926 ile 16 Ocak 1927 tarihleri arasında dikkat çekici bir dalgalanma göstermiştir:

Hesap bakiyesi 12 Ağustos 1926’da +14.588,48 lira iken, aynı tarihte Tahsin Bey’e 27.317,92 lira ödeme yapıldığı için -12.729,44 liraya düşmüştür.

5 Eylül 1926 tarihinde hesap -17.670,16 lira olmuş; ancak 3 gün sonra “Bankamıza ferağ buyuracakları arsa bedeline mahsuben” izahatıyla 50.000 lira hesaba matlup kaydedilerek bu tarihte bakiye +32.329,84 lira olmuştur.

–18 Eylül 1926’da Holçman Şirketi’ne 63.085 lira yatırılması üzerine hesap yeniden zimmet; 4 gün sonra Maliye Vekaleti (Bakanlığı) tarafından toplam 100.000 lira yatırılmasıyla da hesap 56.952,82 lira matlup bakiyesi vermiştir.

–Benzer bir duruma 19 Aralık 1926’da da rastlanıyor. Bu tarihte +1.668,41 lira olan hesaptan 20 Aralık 1926 tarihinde Hasan Rıza (Soyak) 6.778,80 lira çekince bakiye -5.110,39 liraya düşüyor.

–31 Aralık 1926 tarihinde ise hesap -76.915,35 lira olarak en düşük seviyeye iniyor. Ancak aynı gün “iştira olunan arsanın mütebaki bedeli” izahatıyla 50.000 lira banka tarafından hesaba yatırılıyor… Bu 50.000 liraya ayrıca hisse senetleri temettüleri ve faiz eklenmesine rağmen, hesap 1926 yılında -2.949,93 lira olarak kapanıyor.

–1926 yılı sonu itibariyle zimmet bakiyesi veren hesap, 16 Ocak 1927 tarihinde, “Türk Ticaret ve Sanayi Bankası tarafından tevdi olunan” önce 200.000, daha sonra 150.000 lira, yani toplam 350.000 liranın yatırılmasıyla matlup bakiyesi veriyor ve 4 gün sonra yine aynı bankadan yatırılan 150.000 lira ile matlup miktarı 494.490,34 liraya ulaşıyor.

–1927 yılı mayıs ayında, Şaban Bey’in Iş Bankası’ndaki 390 numaralı hesabından 18 Mayıs 1927 tarihinde 150.000; aynı gün yine Şaban Bey’in Istanbul Türk Ticaret ve Sanayi Bankası’ndaki hesabından 150.000; 1 gün sonra yine aynı şekilde yatırılan 100.000; 3 gün sonra da Istanbul Türk Ticaret ve Sanayi Bankası’nca yatırılan 50.000 lira ile matlup hesap bakiyesi 700.405,88 liraya çıkıyor. Bundan sonra hesap hiçbir zaman zimmet bakiyesi vermemiş ve M. Kemal’in ölümünden sonra 1.435.339,67 lira olarak varislerine intikal etmiştir.

*

M. Kemal’e ait hesap ekstresi…

***

M. Kemal’in 2 numaralı hesabının ölümünden sonra 30 Haziran 1939’daki durumu…

***

*

5 NUMARALI HESAP

*

M. Kemal’in, açılış sırasına göre Iş Bankası’ndaki ikinci hesabı, 1 Temmuz 1925 tarihinde 10.000 lira yatırılarak açılmış bulunan 5 numaralı hesaptı. Bu hesaptaki para, 20 Aralık 1925 tarihinde Holçman Inşaat Şirketi’ne havale ettiriliyor ve bankada kalmış olduğu süre içinde hesaba 169 lira faiz ekleniyordu. Söz konusu faizin tutarı 22 Ağustos 1926’da 2 numaralı hesaba aktarılarak bu hesap kapanmış oldu.

*

4 MÜKERRER NUMARALI HESAP

*

Yukarıda anılan 5 numaralı hesabın kapatılmasından 26 gün sonra, yine 10.000 lira ile yeni bir hesap açıldı. Hasan Rıza Soyak’ın M. Kemal’in “hususi tasarrufu”nu yatırdığını belirttiği “4 numaralı hesabı” işte bu “4 mükerrer numaralı hesap”tı. Hesaba “mükerrer” denmesinin sebebi, Idare Meclisi Reisi ve Siirt Mebusu Mahmut (Soydan) Bey’in bankadaki hesabının numarasının da “dört” (4) oluşuydu.

Söz konusu “4 mükerrer numaralı hesab”ın 27 Temmuz 1925 ile 28 Şubat 1939 tarihleri arasındaki altışar aylık dökümü ise aşağıdaki gibiydi[6]:

***

*

M. Kemal’e ait 4 numaralı hesap…

***

M. Kemal’e ait 4 numaralı hesabın kolay bir şekilde okunabilmesini sağlamak için ortadan iki parçaya bölüp aşağıya ekliyoruz:

***

Söz konusu 4 mükerrer numaralı hesap ilk zamanlar küçük harcamaların yapıldığı bir hesap görünümü ortaya koyarken, özellikle 1927 yılından sonra, M. Kemal’in belirli kişilere düzenli olarak ödediği miktarların takip edildiği bir hesap niteliği kazanmıştır.

Ilk yıllarda bu hesptan Şişli Sıhhat Yurdu ve Tayyare Cemiyeti gibi kurumlara; Terzi Anastas Ekonomidis, Samanpazarı’nda Otelci Mustafa Ağa, Muteahhit Erzurumlu Nafiz Bey gibi serbest meslek erbabına ve maiyetindeki Vekilharç Tahsin Bey, umumi Katip Hasan Rıza Bey, Kalem-i Mahsus Memuru Ekrem Bey, Kalem-i Mahsus’tan Hayati Bey, Muhafız Kıtaatı Kumandanı Ismail Hakkı Bey, Seryaver Rusuhi Bey gibi kişilere çeşitli miktarlarda ödemeler yapılmış ya da maiyetindeki kişiler tarafından bu hesaba para yatırılmıştır.

Yukarıda da belirtildiği gibi, bu hesap 1928’den itibaren belirli kişilere düzenli ödemeler yapılmasında kullanılmıştır. Şöyle ki, M. Kemal’in kız kardeşi Makbule (Atadan) Hanım 6 Temmuz 1927 tarihinden 1938 yılı sonuna kadar bu hesaptan her ay muntazam olarak 200 lira almıştır. Aynı şekilde, Bülent Necla Hanım 18 Eylül 1927 ile Temmuz 1928 tarihleri arasında (ayda 100 lira); Fatma Zeliha Hanım 9 Şubat 1930 ile Mayıs 1932 tarihleri arasında (ayda 100 lira), Bay Yaşar (Okur) 19 Eylül 1931 ile 5 Kasım 1938 tarihleri arasında (ayda 100 lira); Jandarma Yübaşısı Bay Hüsnü (Erkin) 1 Temmuz 1931 ile 5 Kasım 1938 tarihleri arasında (ayda 100 lira) almışlardır.

Ocak 1927 ile Ekim 1937 tarihleri arasında bu hesaptan her ay muntazam olarak 1.000-3.000 lira ödeme yapılan kişilerden birisi de Ismet Inönü‘ydü. Ancak Ismet Inönü’ye yukarıda anılan 2 numaralı hesaptan da düzenli ödemeler yapılıyordu. M. Kemal’in “7 Aralık 1924 mektup emri” ile 2 numaralı hesabından ödenmek üzere Ismet Paşa’ya ilki 22 Ocak 1925 tarihinde olmak üzere her ay 1.000 lira ödenmeye başlandı. M. Kemal’in ödeme emri tarihleri değişse de, bazen iki ayda bir verilse de, her aya 1.000 lira düşecek şekilde ve bazan ay adları da belirtilerek ödeme yapıldığı görülmektedir. 10 Ocak 1927 tarihinde, Alacaklı Cari Hesap Defteri No 155/2’nin başındaki “Ismet Paşa Hazretleri’ne verilmekte olan mahiye 1.000 liranın badema dört numrolu hesab-ı cariden tediyesi emr ü tensip edilmiştir” notuna uygun olarak 8 Ocak 1927 ile 1 Ekim 1937 tarihleri arasındaki aylıklar bu 4 numaralı hesaptan ödenmiştir. Ödenen bu aylık “tahsisat” M. Kemal’in “21 Ocak 1929 emirleriyle” bu tarihten itibaren ayda 2.000 liraya çıkarılmıştır. Aylık tahsisat 1 Ekim 1937 tarihinde 3.000 liraya yükseltilerek 2 numaralı hesaptan ödenmeye devam edilmiştir. M. Kemal tarafından Ismet Inönü’ye ödenen “tahsisat”ın, hesap numarası ve değişen miktarları göz önünde bulundurularak şöyle bir döküm yapılabilir[7]:

*

M. Kemal tarafından Ismet Inönü’ye ödenen miktarlar… Türkiye’de o kadar aç insan varken, “Başbakanlık ve Milletvekilliği maaşı” alan bir kimseye bu kadar para verilir mi? Veriliyorsa da;

NEDEN?!

***

Ismet Inönü’ye yapılan aylık ödemeye dair yukarıda bahsi geçen not…

***

M. Kemal’in hesaplarından Ismet Inönü’ye yapılan ödemeler bununla sınırlı değildi.

2 numaralı hesaptan 21 Aralık 1924, 7 Şubat 1925, 12 Mart 1925 ve 2 Nisan 1925 tarihlerinde toplam olarak 15.150 lira; 4 numaralı hesaptan 11 Mart 1926 ve 8 Nisan 1926 tarihlerinde 25.000’er liradan 50.000 lira olmak üzere toplam 65.150 lira ödeme yapıldığı görülmektedir. Dolayısıyla, M. Kemal’in Iş Bankası’ndaki hesaplarından, 1924 yılından ölümüne kadar Ismet Inönü’ye 365.150 lira ödendiği anlaşılmaktadır.

*

607 NUMARALI HESAP

*

Böyle bir hesaba Hasan Rıza Soyak’ta değinilmediği gibi arşivde de rastlanmamıştır.

Ancak, “Cari Hesap Defteri: 1 Temmuz 1929-31 Aralık 1929, Defter Sıra No: 157/7″de, 15 Teşrinievvel 1929 tarihi ile şöyle bir açıklama vardır: “Kapatılan 607 Nolu hesaplarının mafaiz bakiyesi: Matlup 64.451.” Gerçekten de yukarıda anılan işlem nedeniyle 2 no’lu Hesap 64.451 lira artarak 268.738,74 liradan 333.189,74 liraya yükselmiştir.

Öte yandan Alacaklı Cari Hesap Defteri No: 157/7’de, 4 no’lu hesaba ait olmak üzere 22 Eylül 1929 tarihli şöyle bir açıklama yer almaktadır: “Mukabili dolar hesaplarına geçirilmek üzere Ta.(yyare) Cemiyetinden verilmiş meblağ olup sehven bu hesaba kaydedilmekle 607 NO’ya nakledilen: 12.105 lira.”

Bu iki not, kısa bir süre için kullanılmış olsa da, M. Kemal’in Iş Bankası’nda bir dördüncü hesabının bulunduğuna işaret etmektedir.

*

649 NUMARALI TEKAÜDIYE HESABI

*

M. Kemal’in ölümü tarihinde bu hesabın “baliğ” olduğu miktar 19.566,80 lira olmuştur.[8] Her ne kadar bu hesaptan, bizim görebildiğimiz 31 Mart 1930 ile 30 Haziran 1936 tarihleri arasındaki kayıtlara göre, Soyak’ın da belirttiği gibi, para çekilmemişse de bu dönemde her 6 ayda bir yatırılan miktarların farklılığı (184-490 lira) emekli maaşının tamamının her zaman bu hesaba yatırılmamış olabileceğini akla getirmektedir.

*

M. Kemal’in Iş Bankası 2 Numaralı Hesabının dökümü (1924-1939) :

*

***

Burada verilen bilgi ve belgeler, ODTÜ Tarih Bölümü Başkanı Prof. Dr. Uygur Kocabaşoğlu’nun Tarih Vakfı için deneyimli bir ekiple birlikte yaptığı bir araştırmaya dayanmaktadır. Bu araştırma 2001’de neşredilmiştir.[9]

Yazıda ifade edilen miktarların “neye” tekabül ettiğini anlamak için o dönemin Maarif, yani Eğitim Müdürlerinin maaşlarına bir göz atmak yeterli bir fikir verecektir zannederim:

40 TL’cik… Evet! Yanlış okumadınız, KIRK Turkish Lira!..

*

Eğitim Müdürlerinin 40 lira maaş aldıklarına dair Resmî Gazete’de yayınlanan “M. Kemal” imzalı birkaç kararname. (KAYNAK: Resmî Gazete, 7 Kânunisani [Ocak] 1929, sayı 1086.)

***

M. Kemal bu kadar parayı ve arsayı nereden buldu? Inönü’ye neden bir memurun ömür boyu çalışması halinde dahi rüyasında bile göremeyeceği 365 bin 150 lira verdi? Neyin “payı” idi bu?! Birileri ne “IŞ“ler döndüğünü anlatsın… Yoksa onu da mı biz yapalım?

.

**********

.

KAYNAKLAR:

.

[1] “M. Kemal Atatürk’ün Nutuk’unda Hatalar, Eklemeler, Çıkarmalar” başlıklı yazıya bağlanmak için tıklayınız; https://atomic-temporary-34931856.wpcomstaging.com/2020/11/13/m-kemal-ataturkun-nutukunda-hatalar-eklemeler-cikarmalar/

[2] M. Kemal Atatürk’ün mal varlığı, serveti: https://atomic-temporary-34931856.wpcomstaging.com/2012/07/03/m-kemal-ataturkun-mal-varligi-serveti-genis-kapsamli/

[3] Türkiye Iş Bankası, Idare Meclisi Kararları, 9 Aralık 1938 tarihli toplantı.

[4] Türkiye Iş Bankası, “Alacaklı Cari Hesap Defteri: 152-167/1” (1 Ocak 1925-8 Mart 1939), Etlik Arşivi.

[5] Türkiye Iş Bankası, “Alacaklı Cari Hesap Defteri”, Sıra No 167/1, Etlik Arşivi.

[6] Türkiye Iş Bankası Defteri: 153-166/1, (1 Temmuz 1925-30 Haziran 1939), Etlik Arşivi.

[7] Türkiye Iş Bankası, “Tarafımızdan ve Nezdimizde Açtırılan Akreditiler (Defteri)”, Etlik Arşivi; “Alacaklı Cari Hesap Defteri: 153-166/1, (1 Temmuz 1925-30 Haziran 1939), Etlik Arşivi; “Alacaklı Cari Hesap Defteri: 152-167/1” (1 Ocak 1925-8 Mart 1939).

[8] Türkiye Iş Bankası, Idare Meclisi Kararları, 9 Aralık 1938 toplantı.

[9] Uygur Kocabaşoğlu, G. Sak, F. Erkal, S. Sönmez, Ö. Gökmen, N. Şeker, M. Uluğtekin, “Iş Bankası Tarihi”, Türkiye Iş Bankası Kültür Yayınları, Istanbul 2001.

.

**********

.

Kadir Çandarlıoğlu

.

Paylaşım Şartı:

Paylaşmak istediğiniz bir yazı, görsel vs. varsa, alakalı yazıya gidin ve yukarıdaki adres çubuğunda görülen linki kopyalayıp paylaşmak istediğiniz yere yapıştırın. Yani YALNIZCA LİNK PAYLAŞIMINA MÜSAADE EDİYORUZ. Ayrıca yazının sonunda “facebook” veya “twitter”ın sosyal medya paylaşım butonları var. O butonlara tıklayarak da paylaşılabilir. Başka türlüsüne hiçbir surette rızamız yoktur.

*