Osmanlı Devleti’nde Fabrikalar, Matbaa – Osmanlı geri kaldı yalanı

(Yazıya fotoğraf ve belgeler ekledik, ancak daha fazla fotoğraf ve belge için yazının sonundaki “Diğer Fotoğraflar ve Belgeler” bahsine bakabilir ve yazıya dair kaynakları da bu bahisten sonra görebilirsiniz. Unutulmamalıdır ki, buradaki fotoğraf ve belgeler Osmanlı’daki fabrikalara ve teknik gelişmelere dair fotoğraf ve belgelerin tamamı değildir, sadece bir kısmıdır)

Benzer bir konumuz için bakınız;

http://atomic-temporary-34931856.wpcomstaging.com/2012/10/14/sultan-ikinci-abdulhamid-han-doneminde-yapilan-bazi-eserler/

***

Resimleri orjinal boyutunda görmek için üzerlerine tıklayınız

Osmanlı’da Askeri Üniforma Fabrikası

***

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan beri koro halinde Osmanlı’ya (haşa) sövmek adeta bir milli marş haline getirilmiş ve Padişahların gerici, barbar, vatan haini olduklarını haykırmak da bu ülkede aydın olmanın sanki temel koşulu sayılmıştır… Iş o raddeye vardırılmıştır ki, bunlara ilaveten, halka bidon kafalı, göbeğini kaşıyan adam, aptal, cahil, yobaz diye hakaret edenlere aydın sınıfının baş köşesinde yer verilir olmuştur.

Bu zihniyet bununla da yetinmemiş ve, “herşey Cumhuriyet ile başladı”, “Osmanlı’dan borç dışında hiçbir şey devralmadık”, “matbaa hocalar yüzünden ülkeye geç girdi” gibi sloganları okullarda yavrularımızın beyinlerine adeta nakşetmiştir. Insanlara gelişmenin önündeki tek engelin (haşa) hocalar, dolayısıyla Allahu Teala’nın kanunları (Şeriat) olduğunu empoze eden kemalist devrimbazlar, böylece Türkiye Cumhuriyeti’nin, Kur’an ve Sünnet’te yer alan kanunlar ile yönetilmemesine bir gerekçe üretmişlerdir.

Halbuki Osmanlı teknik gelişmeye karşı olmak şöyle dursun, teknik terakkiyi teşvik bile etmiştir. Matbaa’nın ülkeye girişinin gecikmesiyle de hocaların bir alakası olduğu söylenemez. Kaldı ki, bu gecikme kemalistlerin iddia ettikleri gibi 300 yıl da değildir. Matbaa, Gutenberg’in icadından 33 yıl sonra Osmanlı’ya girmiştir ve bu da o dönemin şartları göz önüne alındığında gayet normal sayılabilir. O dönemin şartlarını gözetmeden, üstelik abartılı rakamlarla Osmanlı’ya yüklenen kemalistlerin, “ilerici, yenilikçi” olarak niteledikleri Türkiye Cumhuriyeti’ne televizyonun 40, internetin ise 20 yıl gecikmeyle girmiş olmasına hiç değinmemeleri oldukça dikkat çekicidir.

Zaten o dönem Osmanlı’nın matbaaya ihtiyacı yoktu ki… Dolayısıyla bekleyen yolcusu olmayan durağa, otobüsün geç veya erken gelmesi ne ifade eder ki?

Müslümanlar, insandan insana, ya da öğretmenden öğrenciye veya bilenden bilmeyene aktarılan sözlü bilgiye daha çok güvenirler. Bu bakımdan Müslüman topluluklarında bilgi ağız-kulak yoluyla dolaştığı için kitapların basma teknolojisi yoluyla çoğaltılmasına uzun zaman ihtiyaç duyulmamıştır. Bilgisayar kullanmayı bir kitaptan mı öğrenmek isterdiniz, yoksa birebir uzmandan mı? Elbette çoğunluk ikinci şıkkı tercih edecektir. Bir insanın bilgiyi doğrudan bilenden alması; bilenin kitabından almasından çok daha faidelidir.

Bu yüzden geçmişte olduğu gibi bugün de zengin ve asil aileler çocukları için özel ve meşhur hocalar tutarlar. Adetullah da böyle değil midir? Allahu Teala gökten herkesin evine Kur’an-ı Kerim yağdırmaya kadir değil midir de Peygamber göndermiştir? Oysa, “Alın size Kitap, okuyun ve uygulayın” denebilirdi. Allahu Teala bir Peygamber göndererek bizden, Ona bakarak, Onu dinleyerek, meselelerin nasıl anlaşılması ve uygulanması gerektiğini öğrenmemizi istemiştir.

Demek ki en iyi yöntem budur, zira yazılı metinlerin fikirleri yansıtması yetersizdir. Bilgiye ulaşmaktaki en iyi seçenek bileni bizzat dinlemektir. Peygamber (sallallahu aleyhi vesellem) efendimizin; “Ilim Çin’de de olsa, gidip alın” Hadis-i şerifi de bunu teyid etmektedir. Kur’an-ı Kerim’deki “oku” ayetinden sadece yazı okumak anlaşılmamalıdır, ve zaten bu ayetle “Ümmî”, yani okuma – yazma bilmeyen “Peygamber (sallallahu aleyhi vesellem) efendimize hitap edilmiştir. Allahu Teala, Rasulullah sallallahu aleyhi vesellem’in okur – yazar olmadığını pekâlâ biliyordu, bu durumda okuma bilmeyen birisine oku demek muhaldir, Allahu Teala da muhal olan bir şey yapmaktan münezzehtir. Demek ki burdaki “oku” ; alemi, kainatı, evreni veya kendini oku olarak da anlaşılabilir.

Sakın bu yazdıklarımızdan matbaaya karşı olduğumuz sanılmasın, matbaadan da istifade edilir ancak ağız-kulak yoluyla bilgi aktarımın daha istifade edilebilir bir yöntem olması hasebiyle ve daha başka faktörlerden dolayı, ülkeye girmiş olmasına rağmen, matbaaya ihtiyaç duyulmaması; asla gericilik değildir.

Matbaa ile ilgili -inşaallah- müstakil bir yazı kaleme alacağımız için şimdilik bu kadarla iktifa ediyoruz.

(Matbaa ile ilgili müstakil yazımız yayınlandı, okumak için tıklayın: http://atomic-temporary-34931856.wpcomstaging.com/2012/08/31/matbaa-osmanliya-ne-zaman-geldi/)

***

Yazının girişinde de belirttiğimiz gibi, kemalistlerin; “Osmanlı’dan borç dışında hiçbir şey devralmadık” sözü, kendilerinin iktisadi alandaki başarısızlıklarına ürettikleri gülünç bir mazeretten başka bir şey değildir. Osmanlı’dan miras kalan nakit para, kalan borçtan çok daha fazladır. Bununla beraber Osmanlı’dan cumhuriyete birçok fabrika intikal etmiştir.

1813’de, yani Osmanlı Devleti’nde Beykoz yakınında Selviburun’da kağıt fabrikasının yanı başında eski bir değirmenin yerinde kurulan bir tabakhane vardı. Bu tabakhane harpten sonra Sanayi ve Maadin Bankası ve 1933’te Sümerbank’a bağlandı[1] ve hala faaliyettedir.

Osmanlı’da Kağıt Fabrikası

***

Osmanlı’da Kağıt Fabrikası

***

Hani Osmanlı’dan bir şey kalmamıştı?

Dahası var…

Osmanlı döneminde kurulan Defterdar Fabrikasında halen yünlü kumaş[2] imâl edilmektedir.

Bakırköy’de, pamuk ipliği ve dokuma tezgahları da askeri ihtiyaçlar için çalışmış ve imalâta hala devam etmektedir.[3]

Halk arasında Basmahâne olarak bilinen Bakırköy Bez Fabrikası halen Türk hükümeti tarafından işletilmektedir. Bu dört müessesenin sonuncusu Hereke fabrikasının yüksek evsaflı ipek ve yün mamulleri bugün Sümerbank vasıtası ile halka satılmaktadır. Orijinal planların en verimli neticesi, küçük endüstrinin halen devam etmesidir. Çeşitli Osmanlı fabrikaları, makineleri ve çalışanları ile bir tecrübe kaynağı ve örnek olarak Türkiye Cumhuriyetine miras kalmıştır. Türkiye 1929’da ithalat-ihracat vergilerini kontrolü altına aldığı zaman özel teşebbüsler dahili ihtiyaçları karşılayamıyacak kadar zayıftı. Neticede, yeni kurulan devlet bir hal çaresi olarak eski fabrikalara döndüğü zaman, yenilikler getireceğine geleneksel usulde hareket ediyordu. Mevcut tecrübeli idareciler ile işçiler ilerideki gelişmeler için hazırlanan kadronun bir parçasını teşkil etmekteydiler.[4]

Osmanlı’da Hereke Dokuma Fabrikası

***

Osmanlı’dan cumhuriyete miras kalan fabrikalar arasında 1884’te Paşabahçe’de kurulan cam fabrikasını unutmamak gerekir. Bu fabrika, o zamanın modern standardlarına uygun donatılmıştı. Hala aynı yerde büyük başarı ile faaliyettedir.[5]

Türkiye Cumhuriyeti’nde şeker imalathanelerin kurulması bile Osmanlı Devleti’nin eski bir tasarısıydı. Bu proje 1840 yılında mevcuttu.[6]

Binaenaleyh, Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne hiçbir şey kalmamıştır sözü; slogandan ileri gitmemektedir.

Osmanlı’da kurulan Beykoz Kundura Fabrikası

***

Hem Osmanlı’dan bir şey kalmadı diye hakaret ettiler, hem de Osmanlı’dan kalan fabrikanın parasını yediler…

***

Kemalist rejim, hem “Osmanlı’dan bir şey kalmadı” diye hakaret etti, hem de Osmanlı’dan kalan fabrikanın parasını afiyetle yedi…

***

Kemalist rejim, hem “Osmanlı’dan bir şey kalmadı” diye hakaret etti, hem de Osmanlı’dan kalan fabrikanın parasını afiyetle yedi…

***

Merkantilizm ile birlikte batıda ulusal sermaye birikimlerinin güçlenmesi sanayileşmeyi kolaylaştırmıştır. Oysa aynı dönemde Osmanlı Devleti’nde merkantilizm karşıtı uygulamalar sanayileşmeyi yavaş gelişmeye itmiştir.[7] Yine bu dönemde Osmanlı merkezi idaresinin zayıflaması sanayileşmeyi olumsuz etkilemiştir. Ancak yine de 1839’dan sonra yenileşme hareketlerine paralel olarak sanayileşmede önemli mesafeler alınmıştır.[8]

***

** Avrupa Sanayi Devrimi Öncesinde Osmanlı’da Sanayi **

15 – 17. Yüzyıl’da Istanbul’daki Büyük Sınaî tesislerinin vaziyet planı

***

Istanbul’da 1718’lerden sonra önemli ölçüde devlet teşebbüsü sanayi işletmeleri kurulmuştur. Örneğin bu asırda, Istanbul’da, biri çuha ve diğeri ipekli kumaşlar yapmağa mahsus iki fabrika vardı. Bir ara, yani 1720 senesinde, bu çuha imalathanesinde ipekli kumaş dokutturulması takarrür ederek ipekli tezgahları da kurulmuş ve Sakız adasındak ipekli kumaş işleyen ustalar getirtilerek kırk tezgah üzerinden işe başlanmıştı.[9]

Halkın bu yerli ipeklilere rağbet göstermesi üzerine ayrıca bir ipekli kumaş imalathanesi de vücuda getirilmiş, fakat çuha fabrikasında yapılan dîba, hatayî ve sair ipekli kumaşların yapılmasına da devam olunmuştur.[10]

Bu ipekli kumaş imalathanesinde de bir dîba (kalın canfes), on adet ağır telli hatayî, beş adet sade hatayî, beş telli kanaviçe, beş hare ve beş adet atlas tezgahı varken 1724 senesinde bunların miktarı arttırılarak 17 ağır telli hatayî, 8 dîba, 2 nakışlı yastık, 12 sade hatayî, 1 kanaviçe, 2 keremsud, 8 adet atlas ve 4 adet sandal (bir nevi ipekli kumaş) tezgâhı konulmak suretiyle fabrika genişletilmiştir.[11]

Bundan başka, Bursa’da da ayrıca ipekli kumaş ve çatma da yapılıyor ve yine burada kutnici (ipekçi) kuşakçı ve sandalcı esnafı da bulunuyordu.[12]

Diyarbekir merkezinde de alaca, kutnı vesair kumaşlar dokunmakta idi.[13]

Şam’da şukka bend denilen güvez zemin üzerine nakışlı sarı ve beyaz kılaptan yollu ve som saçaklı muayyen eb’adda bir kumaş ile yeşil zemin üzerine satrançlı, nakışlı sarı kılaptan yollu som saçaklı zenbuş ismi  verilen kadın elbiseliği ve yine som ağır şamî didik adındaki muhtelif renklerde kumaşlar yapılırdı.[14]

Avrupa’da muhtelif, sanayide inkişaf olurken Osmanlı sanayiinin düştüğü görülmekte ise de, bazı imalâtın henüz bu XVIII. asırda üstünlüğünü muhafaza ederek, hariç memleketlere ihraç edildiği görülmektedir.[15]

Ayrıca Ipek imalathaneleri (Üsküdar’da), kağıt fabrikası (1744-1745’de Yalova’da), top dökümhaneleri (Hasköy’de), barut fabrikası (Bakırköy ve Yeşilköy arasında), tüfek fabrikası (Levent çiftliği ve Dolmabahçe’de), cam ve porselen imalatı (Incirköy’de), kağıthane kağıt fabrikası bu sanayi işletmelerinden bazılarıdır.[16]

Osmanlı Devleti’nin askeri, madencilik, saat yapımı ve diğer mekanik sanayi alanlarında da batıdan çok da geri olmadığı ancak hammadde temininde güçlük çektiği görülmektedir.[17]

Bu konuya ileride “Madenler” bahsinde ve Prof. Dr. Ekmeleddin Ihsanoğlu’nun “Osmanlılar ve Batı Teknolojisi” isimli kitabından bir alıntıya yer vereceğimiz Dipnot [82]’den dipnot [99]’a kadar ki kısımda temas edilecektir.

Osmanlı’da Çuha Fabrikası

***

** Avrupa Sanayi Devrimi Sonrasında Osmanlı’da Sanayi **

19. Yüzyıl’da Istanbul’da Endüstri Bölgelerinin bulunduğu yerler

***

Osmanlı Devleti’nin sanayileşme çabası XIX. yüzyıldan itibaren farklı bir nitelik kazanmıştır. Bu farklılığa yol açan temel unsurlardan en önemlisi 1750’lerden itibaren ortaya çıkan ve tüm dünya devletlerini olduğu gibi Osmanlı’yı da etkileyen Avrupa sanayileşmesidir. Hariçten gelen eşyaların dayanıklı ve nefaset itibariyle yüksek olmamakla beraber göz alacak derecede cazib olması cihetiyle fevkalâde rağbet görüyordu; hatta bayramlarda padişaha ve saraya ve büyüklere takdim edilen bu ipekli eşyaya karşı gösterilen rağbet neticesinde memleket dışına külliyetli para çıkmasına sebeb olduğundan, Sultan III. Mustafa bu halin fena neticelerini ve memleket iktisadiyatına yaptığı tesiri görerek, yerli malına rağbet edilmesini ve Avrupa ayarında yerli kumaş imal olunmasını emretmişti. Bunun için, 1759’de ilk nazarda parlak ve cazib olup biraz kullanıldıktan sonra çabuk bozulan Avrupa ipeklisinin yerine dibayı rumî denilen Türk ipeklisi yapılmağa başlamış ve padişaha takdim edilen numune matlûba muvafık düştüğünden, badema herkesin bu ipekli kumaşı kullanması takarrür etmişti.[18] Lakin yabancı mallar yine de rağbet görmekte devam etmiştir. Bu durum tıpkı bugünkü ucuz ve kalitesiz Çin Halk Cumhuriyeti mallarının yok satması ve tüketicinin ihtiyacını karşılamasıyla Avrupa’nın ekonomik anlamda sıkıntı yaşamasına benzemektedir.

Karşılaşılan bu menfî tablo üzerine XIX. yüzyılda devlet öncülüğünde başlayan ve modern anlamda sanayileşme, fabrikalaşma diyebileceğimiz girişimler başlatılmıştır. Osmanlı’da ekonominin her alanında hissedilen ve mali olduğu kadar iktisadi düşünceleri de içeren “Imar-ı Mülk”  çalışmaları devletin ekonomideki ağırlığını ve kontrolünü arttırmıştır. Yapılan tüm bu çalışmaların finansmanı ise padişaha ait gelir ve giderlerin yürütülmesinden sorumlu olan Hazine-i Hassa tarafından karşılanmıştır. Devlet Hazine-i Hassa’dan oldukça büyük meblağlarda kaynak transferini yeni sanayi kuruluşlarına aktarmıştır.

Sadece 1847-1848 yıllarında Hazine-i Hassa’dan iktisadi amaçlı teşebbüslere 71 milyon kuruşu aşan harcama yapılmıştır. Aynı yıllar içerisinde toplam devlet gelirlerinin yaklaşık 1/6’sını aşan kısmının bu yatırımlara harcandığı görülmektedir.[19]

Bütçenin bu kadar büyük bir oranının sanayi yatırımlarına ayrılması devletin sanayileşme amacı doğrultusunda nasıl bir çaba içerisinde olduğunu açıkça göstermektedir.

Diğer taraftan sanayiyi teşvik için ve fabrikalar kurmak maksadıyla 1851 ve 1873 yıllarında alınan kararlarla fabrika kuracaklara gümrük ve vergi muafiyetleri tanınmıştır. 1888 yılında bu muafiyetler fabrika inşasına lüzumlu maddeleri içine alacak şekilde genişletilmiş ve 1897’de yeni fabrikalara on yıl müddetle vergi muafiyeti getirilmiştir. Öte yandan şeker, dokuma, cam, porselen, kağıt, kibrit, kauçuk gibi alanlarda faaliyette bulunan bir takım fabrikalara belirli süreler ve bölgeler için sınırlı kapsamda imtiyazlar verilmiştir. Özellikle büyük fabrikalar kurulurken Avrupa’dan ilk defa getirtilecek makine ve alet, edevat için gümrük muafiyetleri tanınmıştır. Yine bu fabrikalarda imal edilen mamuller için ihraç ve iç gümrük muafiyetleri de tanınmıştır.[20]

Buna örnek olarak, 1898’de Sivas’ta Kemer adlı yerde iplik gaytan, akmeşe ve bez imalatı için Niyazi Bey’e bir fabrika kurması için elli sene müddetle imtiyaz verilmesi gösterilebilir.[21]

Süreli imtiyazlarla ilgili oldukça çok arşiv belgesi bulanmaktadır.[22] Ancak bazı durumlarda imtiyaz verilmesi uygun görülmemiştir.

Örneğin 1864 senesinde Manisa’da Hacı Murat Zade Mehmet adlı bir kişi yeni cami civarında kendi tapulu bahçesi içinde iki taş has un değirmeni ve yirmi çark pamuk fabrikası yapmak için Saruhan Kaymakamı’na bir dilekçe ile başvurmuştur. Ancak yapılan yazışmalar neticesinde Meclis-i Vâlâ hiçbir şekilde imtiyaz istenmemesi koşulu ile fabrika kurulmasına izin verilebileceğini belirtmiştir.[23]

Aynı şekilde yine 1864’de Siroz’da Mosieur Tod adlı Ingiltere vatandaşı pamuğu temizlemek (tathir), zeytinyağı çıkarmak, un yapmak ve ağaç biçmek amaçlarıyla dört ayrı fabrika kurmak için müracaatta bulunmuştur. Bu müracaat incelenmiş bir takım şartlar yanında hiçbir şekilde imtiyaz ve tekel istenmemesi koşulu ile fabrikaların kurulmasına izin verilmiştir.[24] Belgelerde bu tür örneklere oldukça yaygın bir şekilde rastlanılmaktadır.[25]

[25] no’lu dipnotta bahsedilen belgelerden bir örnek

***

Sanayileşmede özel teşebbüs alanında kurulan Turgutlu, Kırkağaç, Biga, Tekirdağ ve Balıkesir’deki pamuk fabrikaları, Izmir’de susam fabrikası, Van aba fabrikası, Malkara, Midilli ve Çanakkale’de un fabrikası, Beyrut’ta kağıt fabrikası ve Trabzon’da kumaş, elbise fabrikası bu tür özel girişimlere örnek gösterebileceğimiz türden fabrikalardır. Bunların dışında 1840-1881 yılları arasında bini aşkın örnek bulunmaktadır. Osmanlıdaki devlet ve özel girişim sanayileşme çabaları sonucu kurulan fabrikaların bir çoğu cumhuriyet dönemi Türkiye’sine devrolmuştur. Özellikle büyük çaplı devlet fabrikaları 1960’lara kadar varlıklarını devam ettirmişlerdir. Bu fabrikalar 1927’lerden itibaren başlatılan sanayileşme çabalarına ışık tutmuştur. Öte yandan özellikle küçük çaplı teşebbüsler şeklinde gerçekleştirilen özel girişim fabrikaları iç talebin karşılanmasında önemli etkiye sahip olmuştur. Ayrıca, bu tür özel girişimler, girişimcilik ruhunun Türkiye’de yerleşmesine katkıda bulunmuştur. Sanayileşme bir süreçtir, dolayısıyla Osmanlı döneminde gösterilen çabalar bu sürecin ilk aşamalarını oluşturmaktadır. Günümüz Türkiye’sinde gelinen noktada bu sürecin katkısı azımsanamayacak düzeydedir.[26]

***

** Osmanlı’da Sanayi Parkı **

1800 – 1875’lerde Istanbul ve yakın civarında Endüstri ve Imalathanelerin bulunduğu yerler

***

XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde sanayileşmeye dönük yapılan girişimler neticesinde döneme damgasını vuran önemli sanayi kuruluşları inşa edilmiştir. Bu kuruluşlar yapılan çalışmaların sözde kalmadığını göstermektedir. Bu devrede Osmanlı devlet adamlarının dikkate değer ziraî ve sınaî “birlikler kurmuş, bir nevi’ “sanayi parkı” tesis etmişlerdir.

Bu fabrikalar güçlü Avrupa sermayesi ile üretilen mallar karşısında rekabet etmek zorunda kalmış, bazen maliyetlerinin altında mal satarak zarar dahi etmişlerdir. Ancak, kısa dönemde de olsa güçlü Avrupa mallarının Osmanlı pazarını kontrolü engellenmiştir. Dönemi itibari ile sanayileşme çabasına paralel olarak kurulan bazı devlet fabrikaları arasında Feshane-i Amire, Izmit Çuha Fabrikası, Veliefendi Basma Fabrikası, Hereke Kumaş Fabrikası, Bursa Ipek Fabrikası, Yeni Darphane, Zeytinburnu Demir Fabrikası ve Yıldız Çini Fabrikası’nı saymak mümkündür. Istanbul’da Eyüp civarında 1827’de[27] bir iplik eğirme fabrikası inşa edilmiş, 1830 başlarında da Beykoz’daki deri tabakhanesi ve ayakkabı imalathaneleri geliştirilmiştir. Hünkâr iskelesindeki kağıt fabrikası aynı sene elbise imalathanesine dönüştürülmüş,[28] 1835’te el imalatı olan yeni feslerin yapımı için Feshane ihdas edilmiş,[29] 1836’da Balkan dağlarının güneyinde Islimiye’de bir yün ipliği ve kumaş fabrikası işletmeye açılmıştır.[30]

Osmanlı’da Yıldız Çini Fabrikası

***

Osmanlı’da Fes ve Askeri Üniforma Fabrikası

***

Osmanlı’da Fes Fabrikası

***

Aynı devrede Tophane civarında yeni bir bıçkıhane ve bakır levha imalathanesi kurulmuş ve 1830’larda da hayvan gücüyle çalışan Tophane top döküm fabrikası ile Dolmabahçe tüfenk imalathaneleri buharla işler duruma getirilmiştir.[31]

Zeytinburnu civarındaki imalat merkezinde bir izabe ve makina imalathanesi bulunmaktaydı. Burada demir boru, çelik ray, sapan, parçalar, üzengi, kilit, mızrak başları, top, kılıç, bıçak, ustura ve diğer dövme ve dökme parçaları istenilen mükemmellikte ve miktarda imal edilmekte idi. Bir bölümde kumaş ve pamuklu çorap dokunmakta idi. Işçiler iki katlı, 650 kadem boyunda barakalarda ikamet etmekte idi ve bu muazzam merkez aşağı yukarı yarım mil uzunluğunda duvarlarla çevrili idi. Civarında da bir teknik okul kurulmuştu.[32]

Yine Istanbul’da diğer bir sanayi merkezi Zeytinburnu’nun batısında Bakırköy civarında (bazı yabancılar tarafından Makriköy diye bilinirdi) tesis edilmiş bulunuyordu. Bunun içinde bir pamuk eğirme, dokuma ve basma fabrikası, bir fırını ve iki ocağı bulunan bir demir imalathanesi, buharla işleyen bir makina atölyesi, küçük buharlı gemi inşaatı için de bir tersanesi vardı. Fırın evvelce mevcut bir barut imalathanesinin bitişiğinde bulunmaktaydı. Bu durum alaycı müşahitler tarafından geniş, hatta patlamaya hazır bir istikbalin habercisi olarak tanımlanıyordu.
[33]

Aynı kompleks içinde bir de çiftlik projesi bulunmaktaydı ve daha batıya doğru, Yeşilköy (Ayastefanos) istikametinde kurulmuştu. Fransız prototipine göre kurulan bu çiftlik yeni hayvan soyları, tecrübe edilmekte olan değişik mahsul, ve binlerce ağaç fidanlarıyla donatılmıştı. Bir çok öğrenci çiftliğin giriş kısmında yeni inşa edilen ve en ileri ziraatî teknik eğitiminin verildiği okulda toplamış bulunuyordu.[34]

Istanbul kompleksinin batı sınırında Küçük Çekmece yakınlarında evvelce mevcut ikinci bir barut fabrikası bulunmaktaydı. Bu imalathaneler, evvelce yukarıda zikredilen merkezî yerleşme alanı ve bir de doğu hududunun en ucunda, Yedikule’de bulunan tuzla[35] Istanbul kompleksinin belli başlı unsurları idi. Dört üniteyi bir araya getirecek olan bu projeyi bazıları Türk “Manchester ve Leeds”i ve Türk “Birmingham ve Sheffield”i olarak görüyorlardı.[36]

1840’ta bütün bölgelerin seçimi ve bu sahalarda yapılan inşaat, her türlü alım, kira işi, işçi tutulması ve imalat bir yerden idare edilmekteydi. Aynı idare 1843’te Izmit civarında Marmara denizine nâzır, doğudan 60 mil uzaklıkta büyük bir devlet fabrikası inşa etmişti. Bina ileri Avrupa inşaat tekniği ile yapılmıştı, makinalar mevcut olanların en iyisi idi ve fabrika da kısa zamanda Avrupanın en iyi kumaşları ile boy ölçüşecek yün dokumalar imal etti.[37]

Aynı idare Istanbul’a daha yakın Marmara denizinin kuzey kıyısında Hereke’de bir pamuk ipliği fabrikası inşa etti. Bu fabrika 1840’ın sonlarına doğru sarayda kullanılmak üzere fantezi ipek kumaş imalâtına yöneldi.[38]

1840 devlet programının bir bölümünde de başka idarelerce işletilen bir çok yeni imalâthâneler bulunmaktaydı. Bunların arasında 1841’de Selvi Burnunda (Beykoz) kurulmuş bir tabakhane.[39] 1843’te Istanbul Feshâne’sine ilave edilen yün dokuma kısmı[40], Darphâne’ye aynı sene yerleştirilmiş buharlı baskı makinaları[41], Istanbul’un kuzeyinde Beşiktaş’ta 1844’te kurulan demir döküm fabrikası[42], ve aynı sıralarda Boğaziçinde inşa edilecek bir porselen fabrikası[43] vardı. Bildirildiğine göre Istanbul’dan uzakta Balıkesir’de 1842’den itibaren bir devlet fabrikası kaba yün kumaşları imal ediyordu.[44] 1844’te Izmit’te bir kağıt fabrikası kurulmuştu[45] ve 1840 başlarında Bulgaristan’da Samako’daki gülle dökme fabrikalarının geliştirilmesi hususunda tedbirler alınmıştı.[46] Bağdat’da 1842-47 senelerinde yeni bir barut fabrikası inşa edilmişti[47] ve bu on senenin sonuna doğru Tokat’ta bakır eritme makinaları ile fırın tedariki için büyük miktar ilave para harcanmıştı. Bakır cevherinin teksifi için de Dicle nehri üzerinde devlet madenlerinin yakınında benzer tesisler islah edildi.[48]

Buraya kadar verdiğimiz liste herhalde tam değildir.

***

** Osmanlı’da Madenler **

Söğüt, Domaniç, Inegöl ve Yenişehir kasabalarının ortalarında yer alan Maden köyünün Lipodoma ismiyle tespit edildiğine dair belge. Kaynak: Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Cevdet Tasnifi, Maliye,
No. 7078)

***

XVII. asır sonuyla XVIII. asır başlarında Istanbul’dan başka Bosna hududunda Banaluka (Banyaloka) madeninde top yuvarlağı yani gülle dökülüyordu. Bu tarihlerde eski mülkî teşkilâtımızda Serez sancağına bağlı Pravişte kazasında zuhur eden Helcm madeninin demirle karıştırılarak gülle yapılması münasip görülüp 1697’den itibaren orada da bir top dökümhanesi tesis olunmuştur.[49]

Kastamonu’nun Bakırküresi bakırları ile Keban, Ergani, gümüş ve bakır ve Çaniçe namı diğer Gümüşhane’nin gümüş ve bakır madenleri ve daha aşağıda isimlerini kaydettiğimiz madenler faaliyetlerine devam ediyorlardı. Işleyen madenler mukavele ile Maliye tarafından madenciliğe vakıf mültezimlere verilirdi. Mesela Gümüşhane’den çıkarılan gümüş ve bakır hükümet tarafından satın alınarak gümüş kısmı darphaneye ve bakır da tophaneye[50] ve fazla bakır da memleket dışına gitmemek üzere dahilde sarf olunurdu.

Bununla beraber, Çaniçe ve diğer ismiyle Gümüşhane, Keban ve Ergani madenlerinin 1787’de hükümet tarafından işletildiği de görülmektedir.[51]

Malatya, Erciyeş, Maraş, Akdağ, Içel, Karaman, Niğde, Mısır ve diğer bazı yerlerdeki güherçile madenlerinin bir kısmı faaliyette ve bir kısmı da tatili faaliyet etmişlerdi. Bu güherçile, fazla ihtiyaç zamanında harice satılmıyarak baruthane için mubayaa olunurdu.[52]

XVIII. asırda aşağıda yerleri gösterilen madenler işletilmekte idi:

Bereketli madeni (Niğde’de): Kurşun ve gümüş cevherlerinin çokluğu sebebiyle zengin madenlerden sayılmıştı. Bu madene on saat mesafede Yahya köyünde de simli kurşun bulunup o da işletilmeğe başlamıştı.

Bozkır madeni: Çoğu kurşun ve bir miktar da altın ve gümüş bulunmak suretiyle işletilmiştir. Bir ara tatil edilerek tekrar faaliyete geçmiş ise de, 1786’da terkedilip on sene sonra tekrar işletilmiştir.

Ergani madeni: Bol miktarda bakırla bir miktar altın ve gümüş hasıl olurdu. Buradan çıkarılan bakır Tokat’a sevk edilerek orada tasfiye olunurdu. Bundan dolayı Tokat bakırı denilirdi.

Gediz şap madeni: Faaliyeti asırlarca devam etmişti.

Gerger ve Şiru (Malatya’da): Zuhur eden simli kurşunun işletilmesi için 1792’de hükümetçe emir verilmiştir. Gerger tarafında altın ve gümüş madenlerini havi bir de Tevfik madeninden bahsediliyor.

Gümüşhane madeninde: Bakır, gümüş, altın.

Giresunda Espiye madeninde: Bakır, gümüş, altın.

Keban madeninde: Bakır, gümüş, kurşun.

Inegöl madeninde: Gümüş.

Kastamonu’da, Bakır küresi madeninde: Bakır.

Kigi madeninde: Demir.

Nif (M. Kemalpaşa) madeninde: Simli kurşun.

Şarki (Şebin) Karahisar’da: Şap ve Milas mevkiinde simli kurşun.

Kosova vilâyetinin Üsküb sancağında Kratova’da: Kurşun ve gümüş.

Gömülcine civarında Maroniye madeninde: Şap.

Samako (Bulgaristan’da Sofya’nın güneyinde): Demir.

Selanik taraflarında Sidrekapısı madeninde: Kurşun, gümüş.

Taşoz adasında bulunup 1720’de işletilmesine emir verilen gümüş madenleri.

Bosna’da Kamengrad’da: Bakır[53]

Madenlere dair olan bu toplama Başvekâlet (Başbakanlık) arşivindeki “Cevdet tasnifi” vesikalarında iktisad ve darphane vesikaları arasından alınmıştır.[54]

***

** Osmanlı’da Baruthaneler **

 Osmanlı’da Baruthane Fabrikası

***

XVII. asırda Istanbul’da Kağıthane ile Şehremini taraflarında ve Gelibolu, Izmir ve Selanik’te ve Macaristan’da Tamışvar’da baruthaneler vardı; görülen ihtiyaca binaen bunlardan Şehremini baruthanesi 1678 senesinde yaptırılmıştı. Kağıthane ve Şehremini baruthanelerinde her sene üç bin kantar siyah barut işlenir[55] ve burada kullanılacak bin ikiyüz kantar rumî güherçile Mısır’dan gelirdi.[56] Selanik baruthanesi güherçilesi Serez, Iştip, “Koçana ve Köprülümden, Gelibolu’nun güherçilesi de Üsküp, Filibe ve Tatarpazarçığı taraflarından getiriliyordu.[57]

Şehir içinde baruthane bulunmasının mahzuru düşünülerek Istanbul dışında halî bir mahalde yeni bir baruthane yapılması münasip görülmüş ve bunun için Yedikule dışında deniz kenarında kemalistlerce gerici gösterilen Osmanlı hükümdarlarına ait bahçelerden Iskender Çelebi bahçesinde yirmi dokuz yük akçe sarfiyle halen meşhur ve malûm olan yerde baruthane yapılmıştır (1698).[58] Hükümet, Türkiye barutlarının Ingiliz perdahtı barut gibi yapılmasına ehemmiyet vermekte idi.[59]

***

** Osmanlı Devleti’inde bir fabrika nasıl kurulur? Ruhsat nasıl alınır? **

Bu bölümde, 1849’da bir Osmanlı vatandaşının meyan balı* üretmek için bir fabrika inşa etmek maksadıyla valiliğe mürcaatı ile başlayan ruhsat alma süreci belgeler ışığında ele alınacaktır:

1849’da bir Osmanlı vatandaşı Kuşadası’na yakın Söke’de bazı şartlar karşılığında meyan balı imal etmek için Aydın Valiliği’ne başvurur.[60]

Aydın Valiliği Ticaret Nezareti’ne konuyla ilgili görüş sorar. Ticaret Nezareti’nin olumlu görüş belirtmesi üzerine evraklar merkeze gönderilir.

Öncelikle merkezden Söke Kaza Meclisi’ne “fabrika inşasıyla meyan balı imalinde mevkice ve halk tarafından bir mahzurun olup olmadığı” görüşü sorulur.[61]

Söke Kaza Meclisi, gerekli çalışmayı yaparak ilgili fabrikanın mevkiye ve halka zararı olmayacağının anlaşıldığını merkeze bildirir. Söke Kaza Meclisi’nin görüşü alındıktan sonra Hariciye Nezareti’nin (Dışişleri Bakanlığı’nın) konuyla ilgili görüşü sorulur.[62] Merkezle valilik arasındaki yazışmalardan sonra (fabrika kurmak isteyen şahıs vefat ettiği için fabrikayı bir yakını kurmak ister ve) Ticaret Nezareti’ne bir başvuru yapar. Ticaret Nezareti gerekli iznin verilmesi için dilekçe üzerine not düşerek konuyu Nafia Meclisi’ne havale eder.

Nafia Meclisi, Ticaret Nezareti’nden gelen yazıyı inceler ve bir takım kararlar alarak konuyla ilgili görüşlerini bildirir.[63]

Daha önceki yazışmalardan Aydın valisi ve kaza meclisinden gelen yazılar üzerinde durularak bu işin yapılmasında devletin menfaatinin olacağının anlaşıldığı belirtilir.

Fabrikayı kurmak isteyen Osmanlı vatandaşının bu işi yapabilecek düzeyde olduğunun anlaşıldığı, dolayısıyla gerekli iznin verilebileceği söylenir. Ancak izin, gerekli resim ve harçların ödenmesi, eğer meyan balı ihraç edilecekse, ihracat için gerekli vergilerin ödenmesi, bölge halkının tarlalarına zarar verilmemesi, daha önce bu işle uğraşanlara dokunulmaması, hazineye yıllık 3000 kuruş ödenmesi ve bu fabrikada istihdam olunacak amelenin Osmanlı vatandaşı olması şartlarıyla uygun görülür. Nafia Meclisi’nden de izin çıktıktan sonra yazı, Meclis-i Vâlâ’ya karar için takdim edilir.[64]

Meclis-i Vâlâ tüm yazışmaları inceler ve bir karara varır…

Meclis-i Vâlâ, meyan balı ilaç yapımında kullanıldığı için Mekteb-i Tıbbiye Nazırı (Tıp Fakültesi Yöneticisi) ile bir yazışma yapar ve yapılacak olan fabrikadaki ürünlerin tıp açısından bir sakıncası olup olmadığını sorar. Tıbbiye Meclis’i konuyu görüşmüş ve meyan balı ilaç yapımı için kullanıldığından zararlı bir şey olmadığını belirtmiştir. Yine Tıbbiye Meclisi meyan balının halk arasında alım, satım, imalat ve kullanımında tıbben bir sakınca olmadığını, ancak içine başka bir şey karıştırılmadan halis olarak imal edilmesinin şart koşulmasını istemiştir.

Tıbbiye Meclisi kurulacak olan fabrikanın imalatından olduğu belli olması için bu fabrikaya mahsus bir “damga” yapılmasının ve üretilecek kapların üzerine bu damganın basılmasının eklenmesini şartlara ilave ederek Meclis-i Vâlâ’ya görüşünü bildirmiştir.

Bunun üzerine Meclis-i Vâlâ Tıbbıye Meclisi’nden alınan kararları da uygulanacak şartlar listesine ekleyerek olumlu görüşle konuyu sadrazama sunar. Sadrazam bir üst yazıyla konuyu Padişah oluruna arz eder.[65] Padişah da ruhsat verilmesini uygun bulur.[66]

Işte böyle titizlik ve mükemmelikte işleyen bir ruhsat alma süreci.

* Meyan; Aydın’da oldukça bol yetişen bir bitkidir. Eczacılıkta öksürük kesici, idrar söktürücü ve ilaçları tatlandırıcı plak olarak kullanılmaktadır.

***

** II. Abdülhamid dönemindeki gelişmeler (Mustafa Armağan’dan naklen) **

Bayezid–Şişli metrosu taslağı

***

II. ABDÜLHAMID’IN projecilik yönü, siyasi dehasının gölgesinde kalmıştır ama günümüze gönderdiği mesajlar bakımından ihmal edilmemesi, hatta örnek alınması gereken özelliklerinin başında gelir.

Mesela II. Abdülhamid Han’ın 20. yüzyılın başlarında Istanbul’da Halic’e, dahası Boğaziçi’ne birer köprü yaptırmayı düşündüğünü ve dahi bunun için de çeşitli projeler hazırlattığını biliyor muydunuz? Fernidan Arnoden adlı Fransız mimarın 1900 tarihinde bir, Boğaziçi Demiryolu Kumpanyası’nın iki Boğaz köprüsü projesi, gerçekleştirilememiş olsa da, en azından belgeleri, çizimleri, resimleri elimizde bulunmakta ve o devirde Istanbul’un geleceğini öngören yoğun altyapı çalışmalarına girildiğinin işaretlerini almaktayız. Ancak Boğaziçi’ne bir köprü yapılması için 73 yıl daha sabretmesi gerekecektir Dersaadet’in.[67]

Gerçekleşemeyen ama projesi çizdirilen, fizibilitesi çıkartılan ve ihalesi yapılarak inşasına başlanan projelerden birisi de Yemen Demiryolu’dur. Raporu 1898’de o zamanlar Yemen Valisi olan (sonradan Sadrazam) Hüseyin Hilmi Paşa vermiş ve 1913 yılında inşasına başlanmıştır. Ancak Italyan kuvvetlerinin Yemen’deki Cibana limanını topa tutmasıyla çalışmalar durmuş ve proje iptal edilmiştir.[68]

Büyük ölçüde gerçekleşen projelerden birisi ise Hicaz Demiryolu’dur. Bu proje Almanların finanse edip Haydarpaşa-Ankara arasında gerçekleştirdikleri Bağdat Demiryolu’nun tersine, finansmanıyla, inşaatıyla, tasarımıyla, Islam âleminden toplanan ianeleriyle tamamen yerli bir girişimin eseri olup Avrupa kamuoyuna, ‘Öldü, ölüyor derken yoksa Hasta Adam diriliyor mu?’ sorusunu ciddi ciddi sordurmuş görünüyor.[69]

Nitekim Ingiliz yazar R. Tourret, bu projeyi, “dünyada belki de borçsuz, faiz ödemesi olmayan ve tamamlandığında kâra geçmiş tek demiryolu” olarak selamlamaktaydı. Bu yüzden bazı araştırmacılar, “Abdülhamid döneminin bu yoğun altyapı yatırımları olmasaydı Türkiye, Konya gibi büyükçe bir bölgeden ibaret kalacaktı” yargısını vermekten çekinmeyeceklerdir.[70]

Telefon ise Avrupa’da kullanılmaya başlandığı tarihten (1876) sadece 5 yıl sonra, yani 1881’de Istanbul’a getirilmiş ve sınırlı da olsa istifadeye sunulmuştur. Telgraf hatları döşenmesine onun zamanında hız verilmiş, hatta bu hatların her birinde meteorolojik gözlemler yapılması için talimat verilmiştir. Böylece telgraf hatlarının yaygınlaşmasıyla birlikte, hatların ulaştığı noktalardaki hava durumunun merkeze bildirilmesi imkân dahiline girmekte, böylece bu çabalar çağdaş ‘hava durumu’ raporlarımızın başlangıcını oluşturmaktadır.[71]

1879’dan sonra, yani ikinci Abdülhamid Han döneminde halkın katılımıyla 5 bin kilometre yol yapıldı. Nitekim “Gidemediğin yer senin değildir” sözünün patent hakkını elinde bulunduran Halil Rifat Paşa da Abdülhamid’in acar valilerinden biriydi ve Sivas Valiliği sırasında mesaisinin mühim bir kısmını yol yapım çalışmalarına teksif etmişti. Bir başka deyişle, Kuzey ve Doğu Anadolu’yu birbirine bağlayan bugünkü yollarda onun hatırı sayılır bir emeği vardır.[72]

Hamidiye Boğaz Köprüsü Projesi

***

Gümüşhane-Bayburt-Erzurum-Doğubeyazıt-Iran kara yolu (1879) haricinde 12 bin kilometrelik bir güzergâha sahip Samsun-Bağdat şosesi 1895 yılına kadar tamamlanmıştı. Açılan yollar Samsun’a göçü başlatmış ve bu şirin Karadeniz şehrimiz inkişafını Abdülhamid devrine borçlanmıştı.[73]

Bursa, büsbütün böyleydi. Hem şehir içi, hem de şehirler arası yollar sonucunda Bursa, yeniden bölgenin önemli bir kara yolu kavşağı haline gelmişti.

Ancak sonraki yıllarda, yaptırdığı yollara dikilen kitabelerden onun ismini silen zavallılara da rastlanmıştır.[74] Bu da elbette görkemli “Abdülhamid gerçeği”nin örtme çabasının zavallı bir tezahürü olarak tarihe geçecektir.

Bursa Türk-Islam Eserleri Müzesi’nde bulunan ve üzerinden Sultan Abdülhamid’in isminin kazındığı Mihaliç Caddesi’ne ait mermer kitabe. Silinen kısım, manzumenin ilk satırıdır. (Fotoğraf: Mehmet Gülgönül)

***

Abdülhamid’in özelliklerinden birisi olarak şunu da zikretmek gerekir ki, cami yaptırdığı her köye bir mekteb-i iptidai, yani ilkokul yaptırmışta.[75]

Abdülhamid döneminde Bursa’da öğretmen yetiştirmek üzere açılan Hamidiye Medrese-i Muallimîn’i (Kitabın yazarı, o zamanlar adı Çelebi Mehmet Ortaokulu olan bu kurumda orta öğrenimini tamamlamıştır. Belki de Sultan Abdülhamid’e duyduğu ilgi ve sevgi, onun açtığı bir okulda okuduğundandır.)

***

Abdülhamid devrinde yılda ortalama 400 yeni ilkokul açılmıştır ki, bu, gerçekten de o zamana göre bir rekordur.[76]

Bugün Deniz Harp Okulu’nun temeli olan Deniz Mühendislik Okulu,

GATA’nın atası olan Askeri Tıp Okulu,

Harp Okulları’nın temeli olan Mekteb-i Harbiyeler,

Askeri Baytar Okulu,

Kurmay Okulu,

sonradan adı Siyasal Bilgiler Fakültesi olan Mekteb-i Mülkiye,

bugünkü Istanbul Üniversitesi tıp fakültelerinin çekirdeği olan Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye Abdülhamid dö-neminde geliştirilen ve bugünkü modern kimliklerine ulaşan eğitim kurumları olarak karşımıza çıkmaktadır. Tabii bir de bu dönemde tasarlanıp açılan yüksek okullardan bahsetmeliyiz.

Bunlar arasında Istanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nin temelini teşkil eden ve Mecelle müellifi Cevdet Paşa’nın nutkuyla açılan Mekteb-i Hukuk (1880),

şimdi Ankara’ya taşınmış olan Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi (1887),

öğretmen okulları (Darülmuallimînler),

sonraları adı Yüksek Mühendis Mektebi olan Hendese-i Mülkiye Mektebi,

Osmanlı ve Cumhuriyet sanatkârlarının çoğunun bünyesinde yetiştiği Sanayi-i Nefise Mektebi (1882; bugünkü Güzel Sanatlar Fakültesi’nin başlangıcıdır),

yakın zamanlara kadar varlığını koruyan Iktisadi ve Ticari Ilimler Akademisi’nin çekirdeği olan Hamidiye Ticaret Mektebi (1884),

Arap ve Kürt aşiretlerinin çocuklarını okutmak ve Osmanlılık fikriyatını bedevi kabilelere yaymak için düşünülen ve dahice bir fikir olduğu kabul edilen Aşiret Mektebi (1892),

Bursa’da Ipekböcekçiliği Enstitüsü’nün temeli olan Harir Darütta’limi ve Harir Darüttahsili mektepleri (1886-1889),

Bağcılık ve Aşıcılık Okulu,

Orman ve Madencilik Okulu,

Polis Okulu ve Uygulama Okulu gibi son derece zengin bir okul zinciri kurulmuş, 20. yüzyıla girilirken bu okullardan yetişenler Türkiye’de Cumhuriyet’i, diğer bölgelerde ise Osmanlı’dan kopan diğer devletleri kurmuşlardır.

Tabii bu okul zincirine 1898 yılında Ankara’da Numune Çiftliği’nin içinde açılan bir Çoban Mektebi’ni de eklememiz gerekir. Anlayacağınız, çobanların dahi okullu olmasının arzulandığı bir dönemdir Sultan II. Abdülhamid’in iktidar yılları.[77]

GATA’ya dair yazdıklarımızı GATA’nın Resmi Web sitesinden teyid edebilirsiniz: http://www.gata.edu.tr/anamenu/anamenu/gata-tarihcesi-53.asp

***

Büyük Sancağın Gölgesinde adlı kitabından tanıdığımız Kienitz’e göre, Osmanlı saat kuleleri daha Kanuni Sultan Süleyman döneminde, yani 16. asırda yapılmaya başlanmıştır.[78]

1577 yılında yaptırılan Banyaluka Ferhatpaşa Cami-i saat kulesi ve Üsküp saat kulesi, ilk örnekler olarak karşımıza çıkıyor. Ayrıca 17. yüzyılda Evliya Çelebi’nin varlığından söz ettiği ve halen ayakta olan Saraybosna’daki Gazi Hüsrev Bey saat kulesi (sayfa 296) ile Travnik’deki 2 saat kulesi[79] çarpıcı örnekler olarak karşımıza çıkar. Bir de 1602 yılında Şumnu’da (bugün Bulgaristan sınırları içinde kalmıştır) bir caminin yanında saat kulesi yapıldığını bize yine Evliyamız haber vermektedir.

Evliya Çelebi 1660-1661 tarihlerinde geldiği Üsküp’deki bu ilginç saat kulesinden şöyle söz etmektedir:

Yukarı kale önünde Hünkâr Camii yanında minare gibi bir saat kulesi var. Saat çanının sesi bir konak yerden duyulur. Sesi o kadar kuvvetlidir. Kulesi de görülecek bir şeydir.[80]

Abdülhamid tahta çıkışının, yani cülusunun 25. sene-i devriyesinde (1901) valilere, vilayetlerine birer saat kulesi yaptırmalarını ferman eylemiştir. Ancak bu tarihten kısa bir süre önce yine Sultan Abdülhamid’in isteği üzerine Istanbul’da Yıldız (1890) ve Dolmabahçe (1894) saat kuleleri yükselmeye başlamıştır bile.

Bu saat kuleleri Çorum’dan Amasya’ya, Balıkesir’den Çankırı’ya, Kütahya’dan Adana’ya, Ladik’ten Izmir’e, Niğde’den Gerede’ye, Safranbolu’dan Aydın’a, Gümüşhacıköy’den Bursa’ya, Göynük’den Ankara’ya, Merzifon’dan Bilecik’e, Sungurlu’dan Tokat’a, Vezirköprü’den Yozgat’a, Edirne’den Çanakkale’ye kadar Anadolu’nun belli başlı yerleşim merkezlerinde şehirlerin ayrılmaz parçaları olarak yerlerini almışlardır.[81]

II. Sultan Abdülhamid, küçük yaşta ölen kızı Hatice Sultan adına “Hamidiye” çocuk hastanesini yaptırmıştı. Resim 1899 yılında tamamlanan hastaneyi gösteriyor (Bugünkü Şişli Etfal Hastanesi).

Sultan II. Abdülhamid’in yaptırdığı “Hamidiye” Çocuk Hastanesi (Bugünkü Şişli Etfal Hastanesi)

Hastanenin Resmi Web sitesinden teyid edebilirsiniz: http://www.sislietfal.gov.tr/index.php?b=sayfa&id=1

***

** Şimdi sözü Prof. Dr. Ekmeleddin Ihsanoğlu’na bırakıyoruz… **

Osmanlıların, geleneksel Islamiyet’in yasaklarından kaynaklanan bir toplum psikolojisiyle yeniliklere karşı koymuş olduklarına dair sık sık ileri sürülen görüşlerin aksine[*], Osmanlı endüstrisinin gerilemesinde en önemli faktörlerin “ekonomik” faktörler olduğuna inanıyorum.

Aşağıda belirteceğimiz üç sahadaki gelişmeyi sürekli destekleyen müşterek faktör malzeme ve insan gücü tedariki olmuştur:

I. Askeri alandaki yenilikler, II. Madencilik, III. Saat yapımı ve diğer işlerde mekanik hareketlerin uygulanması. Endüstri için gerekli olan malzemenin ikmali iki ana kısıtlamadan etkilenmiştir:

Insanlar tarafından sunî olarak uygulanan ambargo, merkantirist ekonomi ve ticaret politikaları ve diğer kısıtlamalar ve jeolojik çevre ve diğer tabii sebeplerden ortaya çıkan kısıtlamalardır. Osmanlılar bu iki kısıtlamanın ekonomilerine aynı zamanda tesir etmesiyle başa çıkamadılar. Insan gücü eksikliğinin tesirleri kısa vadeliydi ve Osmanlıların yayılmasının sonu olan 1606’dan sonra dahi pek çok alternatif kaynaklar mevcuttu. Onun için biz dikkatimizi, Osmanlı teknolojik ve endüstriyel gelişmesini tayin eden bir faktör olarak, hammadde eksikliklerinin ekonomik tesirleri üzerinde toplayacağız.

[*] Bu çok tekrarlanan müşahadeler, Osmanlı Imparatorluğu topraklarını kendi hristiyan bağnazlıklarından doğan çarpıklıklardan ıstırap çeken ilk Avrupalı seyyahların raporlarında yer alır.

I. Askeri alandaki yenilikler

Bu sahadaki incelememizde belirlenecek en kritik nokta, Osmanlıların Batıdaki değişikliklere ayak uydurmakta güçlük çekmeye ne zaman başladıklarıdır. Avrupa’da askerî ilimler sahasındaki teknolojik devrim 1550-1650 arasındaki yüz yıllık devirde olmuştur ve Osmanlılar bu devrimin ilk sarsıntısını muvaffakiyetle atlatmışlardır.

Gerek “wagenburg” veya “tabur” askeri düzenini benimsedikleri geçmiş yüzyıllarda, gerek ağır topları çok avantajlı şekilde kullanıp geliştirdikleri 15. ve 16. asırlarda olduğu gibi, 1550 ve 1650 yılları arasında da tüfekle teçhiz edilmiş piyade birliklerini Avrupa’da olduğu gibi başarı ile kullanmışlardır. Gerçekten de Marsigli[82] dahil birçok çağdaş Avrupalı gözlemci tarafından kaydedildiği gibi, 17. asırda Osmanlılar yeni silahlar, mermi gibi mühimmatı kullanmayı çabuk öğrenmişler ve inceliklerini benimseyerek bunları geliştirmişlerdir. 1680 Avusturya harplerinde Türk askerleri tarafından kullanılan tüfeklerin, Avusturya ordusundaki tüfeklerle aynı kalitede hatta bazı yönlerden, mesela atış menzilindeki tesiri bakımından daha üstün oldukları görülmüştür.[83]

Osmanlı deniz ve askerî gücünün azalmaya başladığı tarihin tespitinde Tietze’nin[84] verdiği tarihler, en kabul edilebilir tarihlerdir. 1645 ve 1669 tarihleri arasında Venedik’le Girit adası sebebiyle yapılan uzun harpte Osmanlı kuvvetleri eşit savaşmış ve neticede berabere kalmışlardı. Viyana’nın 1683’deki ikinci kuşatmasında, Türk kara kuvvetlerinin şansının döndüğü daha da aşikârdı. Bu gerilemenin, Avrupa’daki teknoloji devriminin başlamasından sonra, yüzyıl gecikmeyle ortaya çıkmasının sebeplerini, Türklerin uyguladıkları taktiklerin zayıflığında veya yeniliklere karşı psikolojik engellerde değil, Imparatorluğu tesiri altına alan “malzeme tedarikindeki değişiklikte” aramak gerekir.

Vermor Parry’nin, Osmanlıların temel mühimmat ve harp malzemesi bakımından kendilerine yeterli oldukları fikri genel olarak doğrudur[85] fakat 1520 ve 1807 seneleri arasında malzeme tedarikinde mühim bir değişiklik olmadığı şeklindeki iddiası pek kolay kabul edilemez.[86] Bizzat Parry tarafından verilen, Osmanlıların mühimmat ve en iyi kalite kalay ile barut temininde Avrupa’ya bağımlı olduklarına dair deliller[87] yanında, bir de Türk kaynaklarından aldığımız delillere bakalım. Naima, 1630 (H. 1040)’daki Bağdat kuşatmasında kötü kalite baruttan dolayı, topların falya deliklerinde açılan yumruk kadar yarıklardan bahseder.[88]

Hüseyin Hezarfen 1660 (H.1070) yılında Girit harbi sırasında donanmaya yollanan malzemenin arasında bulunan ve Mısır barutun çok harafsız (terbiyesiz) olduğunu ve mermileri uzağa atmak şöyle dursun ağır topları mahvettiğini anlatır.[89] Osmanlılar barut temininde kendi kaynakları yanında, Ingiltere ve Hollanda ile alış-veriş yollarının açık olmasına da bağımlıydılar. Daha önceleri Papa’nın ve Avusturya Imparatoru’nun Türkiye ile yapılan harp malzemeleri alış-verişinin kısıtlanması hakkındaki isteklerine aldırmayan bu memleketlerin açık pazar politikaları, 17. asrın sonunda dinî inançlardan dolayı değil, millî ekonomik politikasından dolayı daha az serbest hale gelmiştir. Avrupa’da merkantilist politikanın dönüm noktası olarak şu iki tarihten birini alabiliriz; 1664’de Fransız Doğu Hindistan Şirketinin (French East India Company) kuruluşu veya 1688’deki ingiltere’deki anayasa devrimi.

Bunlar, 1669’da Osmanlı deniz kuvvetlerinin ve 1683’de kara kuvvetlerinin çökmeye başlama tarihlerine yakın tarihlerdir. Böylece, Osmanlıların harp kabiliyetinin azalması, geri teknolojinin ya da zayıf taktiklerin değil, “malzeme teminindeki sıkıntının” sebep olduğu tezi kuvvetleniyor. Bu tezin açıklanması için araştırılması gereken konu 1660 ve 1700 yılları arasındaki Levant ticaretinde meydana gelen değişikliklerdir.

II. Madencilik

Osmanlılar maden teknolojisinin, Agricola’nın De Re Metallica’da (1557) anlattığı gelişme durumundan haberdardır. 1580 yıllarına doğru Trakya’da Sidrekapısı’ndaki (Siderokastron) belli başlı Osmanlı madenlerinden birini gezen seyyah ve coğrafyacı Mehmed Aşık’ın ayrıntılı bir tarifinden, Osmanlılar’ın Batılılarla aynı teknikleri uyguladıklarını anlıyoruz. Aşık Çelebinin tarifine göre[90], Sidrekapısı’ndaki maden kuyusu ancak 115-155 metre (150-200 zira) derinliğe inmekteydi. Bu Orta Avrupa’daki maden ocaklarının ortalama derinliğinin yarısı kadardı.[91]

Bununla beraber, çarkla dönen kovalarla ve ilave el pompalarıyla su boşaltma metodları, drenaj için toprak sathında yeraltı sularına paralel olarak açılan hava deliklerine bağlı mekanik olarak çalışan çarklar ile havalandırma sistemi, hepsi Agricola tarafından detaylı olarak tarif edilen metodlara çok benzemekteydi.

Maden cevherinin eritilmesine gelince, Aşık Çelebi, genellikle galen ve diğer kurşun sülfür çeşitlerinin tasfiyesi için, maden ocaklarında kullanılan fırınların körüklerini çalıştıran su çarklarının (ziraatte kullanılan eski Iran su çarklarından ayırdetmek için) frenk çarkı olduklarını özellikle belirtmiştir. Sırbistan’daki Osmanlı gümüş madenleri baştan beri Saxon maden kanunlarına uygun olarak işletilmekle ve buna uygun hukukî ve teknik terminoloji kullanılmakla kalmamış, madenler çoğu zaman, Devlet tarafından istihdam edilen ve madenlerin kârından bir hisse alan Sakson madencilik uzmanlarının nezareti altında işletilmişlerdir.

Bu tedbir, maden işçilerinin üretimi yüksek tutmalarını teşvik mahiyetindeydi; gerçekten de, 1640’lara kadar Osmanlı Rumelisindeki gümüş madenlerinde çıkartılan maden miktarı sabit kalmıştır[92]. Bu tarihten sonra Sidrekapısı gibi daha önceleri önem taşıyan madenlerin vergi kıymetlerinin azalması, üretimde bir düşüş olduğuna işaret eder. Bu düşüş ise, daha ziyade erişilebilen maden damarlarının tükenmesi gibi tabii sebeplere dayanır[93]. Böylece, hayatî önem taşıyan cephane için lüzumlu kurşunun temininde 1680’lerdeki Osmanlı askerî krizi esnasında gittikçe artan sıkıntıyı açıklamak mümkündür. Bu tabii kıtlığa bir de suni olarak tatbik edilen ambargoları ve merkantilist politikaları ilave edersek, toplam tesirin önemi artar. Ticaretin tesirini saymazsak, yalnız malzeme kaynaklarının azalmasına bakarak bile, Osmanlıların mühimmat konusunda kendi kendine yeterliliğinin ondokuzuncu asrın başlarına kadar değişmediğini öne süren tabloyu bir dereceye kadar yeniden çizmeliyiz.

III. Saat yapımı ve diğer işlerde mekanik hareketlerin uygulanması

Osmanlılardaki yaratma gücü eksikliğinin ekonomik gerilemenin en büyük sebeplerinden biri olduğu tezine dönecek olursak, mekanik hareketler ve saat yapımı bakımından çok ilgi çekici bir durum ortaya çıkar. Müslümanlar eski Yunanlı mühendislerin unutulan başarılarını Ortaçağ Avrupa’sına yeniden tanıtmalarına ve saat tayininde öncü olmalarına rağmen, 1300’lerde mekanik saatlerin imalatının başlamasıyla, Avrupalılar bu endüstride öne geçmeye başlamışlardı.[94]

Bu, Osmanlıların icatlara ilgi duymadıkları anlamına gelmez. Mühendis, zanaatkâr ve yapı mütehassıslarının Osmanlı Imparatorluğu ile Rönesans Italya’sı arasında devamlı gidiş-gelişlerini inceleyen Franz Babinger ve diğerleri, muhacir ya da müşavir konumundaki bu kalifiye zanaatkârlar sayesinde Osmanlıların, devrin en yeni gelişmelerinin çoğunu izleyebildiklerini göstermişlerdir.[95] Fakat Osmanlıların katkılarının yalnız taklitlerden ya da hazır, geliştirilmiş tekniklerin benimsenmesinden ibaret kalmadığı, Takiyüddin (1525-1585) gibi rasatçıların çalışmalarından anlaşılmaktadır.

Otto Kurz tarafından yapılan yeni bir çalışmaya göre, Takiyüddin ağırlık ve zemberekle çalışan saatler hakkında 1550’lerde yazdığı ilmî makale onaltıncı asır Avrupasında bu konu hakkında yegâne makaledir.[96] Bu teknolojinin saat yapımındaki pratik uygulaması, Istanbul’un Galata semtinde 1630-1700 tarihleri arasında gelişen bir saatçi loncası tarafından gerçekleştirilmiştir. Kurz, bu saatçilerin ürünlerinin, bu sanatı öğrendikleri Isviçreli ve Ingiliz ustalarınınki kadar iyi olduğuna işaret eder.[97]

Galata’daki saatçiler loncasının çöküş tarihinin onyedinci asrın son birkaç onyılına rastlaması ise, askerî alandaki problemlere yol açan malzeme kısıtlamalarının bu sahada da etkili olduğunu gösterir. Bu tarihlerde Isviçreli ve Ingiliz saat yapımcıları, Türklerin saatlere olan ilgilerini farkederek, özellikle Türk pazarı için saatler imal etmeğe başladılar. Ayrıca, 17. asır süresinde yerli imalatçılara komple saat mekanizması ve parçalar satan Avrupa devletleri, bu tarihlerden sonra merkantilist politika yüzünden bunları temin etmekten kaçındılar. Yüzyılın başlarında saat tekniğinde pandüllü saatler ve zemberekli kol saatleri gibi ilerlemelerin olduğu inkâr edilemez[98], fakat Takiyüddin örneğinin isbat ettiği gibi bu değişikliklerin Galata’daki atölyelerde tatbik edilmesi için hiç bir önemli sebep yoktu. Ancak merkantilist zihniyet, bitmiş ürünün ihracını öngörüyor ve yeni teknolojinin kontrolsüz olarak yayılmasını istemiyordu.

Netice olarak bu makalede anlatmak istediğim, tarihinin en erken dönemlerinden beri Osmanlı toplumunun esas yapısı itibariyle yeni fikirleri benimsemeye, tatbik etmeye ve yabancı teknolojiyi mükemmelleştirmeye hevesli açık bir toplum olduğu, fakat ekonomik ve teknolojik alış-veriş ve temas yollarının onyedinci asrın sonlarına doğru tedricî olarak kapandığıdır. Bu kapanma kısmen, ekonomik gelişmenin devamlılığı için gerekli minerallerin, kereste ve diğer maddelerin tabii kaynaklarının gittikçe azalmasından doğmuştur. Fakat kaynaklardaki bu eksilmenin tesirleri, Imparatorluğunun Kuzey Atlantik ekonomileri tarafından kasti olarak dışlanmasıyla daha da artmıştır. Immanuel Wallerstein’e göre, bu bağımlı hale getirme ve tedricî olarak sistemle bütünleştirme sürecinin başlangıcı, onaltıncı asrın sonlarına dayanmaktadır.[99]

** Diğer Fotoğraflar ve Belgeler **

1600 – 1630’larda Tersane-i Amire’nin rekonstrüksiyonu

***

Resimleri orjinal boyutunda görmek için üzerlerine tıklayınız

Tersanenin 19. Yüzyıl ortalarındaki durumunun rekonstrüksiyonu

***

1827 Osmanlı’da Dikimhane-i Amire

***

1860 civarında Osmanlı’da Seraskerlik Ana Binası bugün Üniversitenin ana binası olarak kullanılmaktadır

***

Cennet Mekan Sultan II. Abdülhamid döneminde denizaltılar

***

Sultan II. Abdülhamid’in Tüp Geçit Projesi (Tünel-i Bahri)

***

Sultan II. Abdülhamid’in Tüp Geçit Projesi (Tünel-i Bahri)

***

Sultan II. Abdülhamid’in Haliç Köprüsü Taslağı

***

Sultan II. Abdülhamid döneminde Hamidiye Suları Pompa Tesisi

***

Adana pamuk ziraatinin arttırılması maksadıyla teşekkül edip merkezi Mersin’de bulunan Deutsche Levantinische Baumwoll-Gesellschaft namındaki Alman şirketinin hiçbir menfaat gözetmeksizin ziraatçilere dağıtmak üzere getireceği Amerikan ve Türkistan pamuk tohumlarının gümrüklerden vergisiz geçirilmesine müsaade edilmesi hakkındaki belge.

Kaynak: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA),  DH. MKT. 1231/9, 1/M/1326 (Hicri), (Miladi 4 Şubat 1908)

***

Bağdat demiryolunun Almanlar tarafından inşasının kabulüne dair belge.

 Kaynak: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y. PRK. BŞK. 24/36, 28/R/1309 (Hicri), (Miladi 1. Aralık 1891)

***

Bağdat demiryolunun Helif’e kadar uzatılması mukavelesinin imzalanmasından dolayı Alman imparatorunun padişaha teşekkür ve iyi niyet temennileri hakkındaki belge.

 Kaynak: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Y.PRK. NHM. 10/68, 4/Ca/1326 (Hicri), (Miladi 04 Haziran 1908).

***

Osmanlı’da Askeri Üniforma Fabrikası’ndan bir görünüm

***

Osmanlı’da Askeri Üniforma Fabrikası’ndan bir görünüm

***

Osmanlı Beykoz Akbaba demiryolundan kalan ray parçası

***

Osmanlı dönemi Imar planı (Beykoz)

***

Davud Paşa Hayvan Hastanesi

***

Osmanlı’da Zeytinburnu Demir Fabrikası

***

Osmanlı Arşivlerinde Zeytinburnu Demir Fabrikası’na ilave olarak Sirkeci Iskelesi yakınında ekbina yapılması hakkında bir irade

Kaynak: İ.Dh, Dos. No:334, Göm. No:21909, 08 R 1272.

***

Harbiye Askeri Müzesi’nde bulunan Zeytinburnu Demir Fabrikası İmali İlk Seri Atışlı Sahra Topu

***

Bağdat ve Musul petrolleri hakkında Graskof’un hazırlamış olduğu rapor 1

Kaynak: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HH. THR. 239/60, 18/Ra/1318 (Hicri), (Miladi 15 Temmuz 1900), Lef 1

***

Bağdat ve Musul petrolleri hakkında Graskof’un hazırlamış olduğu rapor 2

Kaynak: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HH. THR. 239/60, 18/Ra/1318 (Hicri), (Miladi 15 Temmuz 1900), Lef 2

***

Bağdat ve Musul petrolleri hakkında Graskof’un hazırlamış olduğu rapor 3

Kaynak: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HH. THR. 239/60, 18/Ra/1318 (Hicri), (Miladi 15 Temmuz 1900), Lef 3

***

Osmanlı’da Tophane Top ve Silah Fabrikası

***

Osmanlı’da Tophane Top ve Silah Fabrikası Marangozluk atölyesi

***

Osmanlı’da Tophane Top ve Silah Fabrikası’nın Demirhane Bölümü

***

Osmanlı’da Tophane Top ve Silah Fabrikası’nın Kuzey bölümü çalışma tezgahları

***

Osmanlı’da Tophane Top ve Silah Fabrikası’nın Metal İşleme Atölyesi

***

Osmanlı’da Tophane Top ve Silah Fabrikası’nın Montaj Bölümü

***

Osmanlı’da Tophane Top ve Silah Fabrikası’nın Namlu Bölümü

***

Osmanlı’da Tophane Top ve Silah Fabrikası’nın Tetik İşleme Bölümü

***

Osmanlı’da Tophane Top ve Silah Fabrikası’nın Torna Makinaları

***

Osmanlı’da Tophane Top ve Silah Fabrikası’nda Tamamlanmış Toplar

***

Osmanlı Kibritleri Anonim Şirketi’nden bir görünüm

***

Osmanlı Yalı Köşkü Makina Fabrikası’nın Vaziyet Planı

***

NOT: Bazı resimler osmanlidonemi.blogcu.com’dan alıntılanmıştır. Yöneticisine teşekkür ederiz.

Benzer bir konumuz için bakınız;

http://atomic-temporary-34931856.wpcomstaging.com/2012/10/14/sultan-ikinci-abdulhamid-han-doneminde-yapilan-bazi-eserler/

.

**********

.

KAYNAKLAR:

.

[1] Deutsche Levantezeitung 2 (1912) ve Yurt Ansiklopedisi (Istanbul 1983) 3945.

[2] Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi (Istanbul), cild 1, no: 1 (Temmuz, 1961), sayfa 24.

[3] Ömer Alageyik, Türkiye’de mensucat sanayinin tarihçesi, Istanbul Sanayi Odası Dergisi 2, 1967, sayı 16, sayfa 9.

[4] Z.Y. Hershlag, Turkey, The Challenge of Growth, Leiden 1968, sayfa 91; Yazarın Türkiye’de mülâkat sureti ile elde ettiği bilgiler, Şubat 1967’den Mart 1968’e kadardır.

[5] Reichsamt des Inneren, Berichte über Handel und Industrie (BHI) 7 (1904) Heft 4, sayfa 320 ve devamı, ve Deutsche Levantezeitung 2, 1912, 9.

Ayrıca bakınız; Yurt Ansiklopedisi, Istanbul 1983, 3941.

[6] Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış, Istanbul 1938, sayfa 80.

[7] Şevket  Pamuk, Osmanlı-Türkiye Iktisat Tarihi 1500-1914, Iletişim Yayınları, 2005, Istanbul, sayfa 72-74.

Ayrıca Halil Inalcık, Ticaret Editörler; Halil Inalcık ve Donald Quataert, Osmanlı Imparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi cild 1, sayfa 1300-1600 Çev: Halil Berktay, Eren Yayıncılık, Istanbul, 2004, sayfa 47-53.

[8] Rhoads Murphey; Osmanlılar’ın Batı Teknolojisini Benimsemedeki Tutumları: Efrenci Teknisyenlerinin Sivil ve Askeri Uygulamalardaki Rolü, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Yeni Araştırmalar, Yeni Görüşler, Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, 1992, sayfa 7, 8.

[9] Ibrahim Hakkı Uzunçarşılı, Büyük Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, cild 6, sayfa 572.

[10] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet tasnifi, Iktisat vesikaları, No. 1290, sene 1142 Safer.

[11] Ibrahim Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988, cild 6, sayfa 498, 499.

[12] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet tasnifi, Iktisat vesikaları, No. 183, sene 1174.

[13] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet tasnifi, Iktisat vesikaları, No. 199.

[14] 1698’de Iran şahına gönderilen hediyeler dolayisiyle (Nâme defteri 5, sayfa 308).

[15] Ibrahim Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988, cild 6, sayfa 502.

[16] Wolfgang Müler-Wiener; XV.-XIX. Yüzyıllar Arasında Istanbul’da Imalathane ve Fabrikalar, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Yeni Araştırmalar, Yeni Görüşler, Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, Istanbul, 1992, sayfa 54-73.

[17] Rhoads Murphey; Osmanlılar’ın Batı Teknolojisini Benimsemedeki Tutumları: Efrenci Teknisyenlerinin Sivil ve Askeri Uygulamalardaki Rolü, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Yeni Araştırmalar, Yeni Görüşler, Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, 1992, sayfa 9-17.

Ayrıca Ahmet Tabakoğlu, Türk Iktisat Tarihi, Dergah Yayınları, Istanbul, 1986, sayfa 431, 440.

[18] Vasaf Tarihi, cild 1, sayfa 164.

[19] Tevfik Güran, Tanzimat Döneminde Devlet Fabrikaları, 150.yılında Tanzimat, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII. Dizi Sayı: 142, Yayını Hazrlıyan; Hakkı Dursun Yıldız, Ankara, 1992, sayfa 235, 236.

[20] A. Gündüz Ökçün, XIX. Yüzyılın Ikinci Yarısında Imalat Sanayi Alanında Verilen Ruhsat ve Imtiyazların Ana Çizgileri, SBFD, cild 27, No:1, Mart 1972, sayfa 157-167.

Ayrıca bakınız; Vedat Eldem, Osmanlı Imparatorluğu’nun Iktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII. Dizi, Sayı: 96, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1994, sayfa 59.

[21] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Meclis-i Ticaret (I. MT), Nr: 2, M-1, sayfa 1, Yıl: 1314 (1898).

[22] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Meclis-i Ticaret (I. MT), Nr: 2, M-2, sayfa 1, Yıl: 1314 (1898).

Ayrıca bakınız; Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Meclis-i Ticaret (I. MT), Nr: 3, sayfa 1, Yıl: 1318 (1904).

Ve; Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Meclis-i Vâlâ (I.MVL), Nr: 69, Yıl: 1261 (1845).

[23] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Dahiliye (I.DH), Nr:23534-4, yıl:1281 (1864), “….Saltanat-ı Seniyye’nin bu missüllü fabrikalar hakkında mevzû olan Nizâmat-ı Hâliye ve müstakbelesine teb’id kılınmak şeraitinin derci ve bir gûne imtiyaz ve inhisar iddia olunmamak şartının dahi ilavesi ile bir fabrika inşasına ruhsatı hâvi….”.

[24] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Dahiliye (I.DH), Nr: 23561-3, Yıl: 1281 (1864),  “….  Kendüsüne teb’a-i devlet-i aliyye mu’âmelesi olunmak ve bir gûne zarar ve ziyân ve imtiyâz ve inhisâr iddia kılınmamak şartlarının dahi Meclis-i Mu’abirim ta’yin etdiği şerâ’ite ilâvesiyle ruhsatı hâvi….”.

[25] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Meclis-i Vâlâ (I.MVL), Nr: 23530, sayfa 2, Yıl: 1280 (1863), “…. ve bir gûne imtiyâz ve inhisâr iddi’asına selâhiyeti olmayacağının dahi ilavesiyle ….”.

[26] Sefer Şener, Osmanlı Sanayileşme Süreci ve bu Süreçte Özel Girişimin Rolü, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi cild 9, sayı 3, 2007, sayfa 83, 84.

[27] Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, cild 6, Ankara, 1951, sayfa 241.

[28] James E. Dekay, Sketches of Turkey in 1881 and 1832, New York 1833, sayfa 118-124.

[29] Julia Pardoe, The City of the Sultan, cild 3, Londra 1838, sayfa 177-184.

Ayrıca bakınız; Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, Istanbul Temmuz, 1961, cild 1, no. 1, sayfa 24.

[30] Ami Boue, La Turquie d’Europe, cild 3, Paris 1840, sayfa 100-102.

Ayrıca bakınız; Odalar Birliği, Türkiye’de Pamuk Ipliği ve Pamuklu Dokuma Mensucat Sanayii, Ankara 1958, sayfa 4-9.

[31] John Reed, Turkey and the Turks, Londra 1840, sayfa 272-276.

[32] Charles MacFarlane, her ne kadar Osmanlıların sanayileşme teşebbüslerini iyi karşılamıyor idi ise de, MacFarlane 1847-1848 senelerinde şahsen Istanbul-Izmit-Bursa bölgelerinde ekseri fabrikaları ziyaret etmişti. Bunların yeri, büyüklüğü, işçileri ve istihsalleri hakkında müşahhas raporları doğru çıkmıştır. Burada mukayeseli bilgiler bulunmaktadır. Mac Farlane, Turkey and Its Destiny, cild 2, Londra 1850, sayfa 603-608.

[33] MacFarlane, Turkey and Its Destiny, cild 2, Londra 1850 sayfa 219 ve devamı.

[34] A. Ubicini, Letters on Turkey, trc. Lady Easthope, cild 2, Londra 1856, sayfa 324.

Ayrıca bakınız; MacFarlane, Turkey and Its Destiny, cild 1, Londra 1850, sayfa 60 ve devamı, cild II, sayfa 606 ve devamı.

[35] Mac Farlane, Turkey and Its Destiny, cild 2, Londra 1850, sayfa 220.

[36] Mac Farlane, Turkey and Its Destiny, cild 1,Londra 1850, sayfa 58.

[37] Public Record Office, Londra Foreign Office Archives (FO) 195/208, Sandison’dan Comming’e, Bursa, 9 Aralık 1843.

Ayrıca bakınız; Journal de Constantinople et des Interets Orientales (Istanbul), (JC), Kasım 1843, sayfa 2.

Ve; Mac Farlane, Turkey and Its Destiny, cild 2, Londra 1850, sayfa 450 ve devamı.

[38] Pamuk ipliği makinaları Istanbul’a nakledilmişti. Bakınız; Ömer Alageyik, Türkiye’de Mensucat Sanayiinin Tarihçesi, Istanbul Sanayi Odası Dergisi, cild 2, no. 16 (Haziran 1967), sayfa 9.

Ayrıca bakınız; Mac Farlane, Turkey and Its Destiny, cild 2, Londra 1850, sayfa 342 ve devamı.

[39] Anna Naguib Boutros-Ghali, les Dadian, tere. Archag Alboyadjin, Kahire 1965, sayfa 79.

[40] Ömer Alageyik, Türkiye’de Mensucat Sanayiinin Tarihçesi, Istanbul Sanayi Odası Dergisi, cild 2, no. 16 (Haziran 1967), sayfa 9.

[41] Archives des Affaires Etrangeres, Paris, Division commerciale, Bourgueney’den Guizot’ya, Istanbul, 6 Ocak 1844, JC, 1 Aralık, 1843.

[42] Journal de Constantinople et des Interets Orientales, Istanbul, 6 Ocak 1844, 6 Haziran 1844, sayfa 2.

Ayrıca bakınız; A. Ubicini, Letters on Turkey, trc. Lady Easthope, cild 2, Londra 1856, sayfa 342.

[43] Journal de Constantinople et des Interets Orientales, Istanbul, 6 Ocak 1844, 6 Şubat, 1848, sayfa 2.

[44] Journal de Constantinople et des Interets Orientales, Istanbul, 6 Ocak 1844, 26 Haziran 1844, sayfa 2.

Ayrıca bakınız; A. Ubicini, Letters on Turkey, trc. Lady Easthope, cild 2, Londra 1856, sayfa 343.

[45] Journal de Constantinople et des Interets Orientales, Istanbul, 6 Ocak 1844, 26 Haziran 1844, sayfa 2.

Ayrıca bakınız; A. Ubicini, Letters on Turkey, trc. Lady Easthope, cild 2, Londra 1856, sayfa 343.

[46] Public Record Office, Londra Foreign Office Archives (FO) 195/206, Canning’den Hariciye Nazırına, Istanbul, 2 Cemazielahır 1258.

[47] Anna Naguib Boutros-Ghali, les Dadian, tere. Archag Alboyadjin, Kahire 1965, sayfa 105.

[48] Warrington W. Smyth, A Year with the Turks, Londra 1854, sayfa 87, 104, 156, 157.

[49] Defterdar Sarı Mehmed paşa, Zübdetü’l-vekayi, varak 329b ve Raşid, cild 2, sayfa 395.

[50] Ahmed Refik, Osmanlı Devrinde Türkiye Madenleri, sayfa 20, 21.

[51] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet tasnifi, Darphane vesikaları, No. 876.

[52] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet tasnifi, Iktisat vesikaları, No. 11, sene 1183.

[53] Ahmed Refik, Osmanlı devrinde Türkiye madenleri, sayfa 49, sene 1714.

[54] Ibrahim Hakkı Uzunçarşılı, Büyük Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, cild 6, sayfa 577-579.

[55] Asır sonlarına doğru Kağıthane’de ayda üçyüz ve şehir kârhanesinde ayda yüzelli kantar barut işlenilmekte idi (12 nci asrı hicride Istanbul Hayatı, sayfa 152, sene 979).

[56] Mühimme 180, sayfa 41, sene evahir-i Rebiulâhır -1095 (1684 Nisan).

[57] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet tasnifi, Askerî vesikalar, No. 12600 ve aynı tasnifin iktisat vesikaları, No. 879.

[58] Defterdar Sarı Mehmed paşa, Zübdetü’l-vekayi, varak 351b ve Raşid, cild 2, sayfa 441.

[59] Onikinci asrı hicride Istanbul Hayatı sayfa 74, sene 1133 ve Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet tasnifi, Iktisat vesikaları, No. 997, sene 1137.

[60] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Meclis-i Vâlâ (I.MVL), Nr: 5794-1, Yıl: 1266 (1849).

[61] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Meclis-i Vâlâ (I.MVL), Nr: 5794-2, Yıl 1266 (1850).

[62] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Meclis-i Vâlâ (I.MVL), Nr: 5794-4, Yıl 1266 (1850).

[63] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Meclis-i Vâlâ (I.MVL), Nr: 5794-6, Yıl 1266 (1850).

[64] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Meclis-i Vâlâ (I.MVL), Nr: 5794-7, Yıl 1267 (1850).

[65] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Meclis-i Vâlâ (I.MVL), Nr: 5794-8, Yıl 1267 (1850).

[66] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Irade Meclis-i Vâlâ (I.MVL), Nr: 5794-9, Yıl 1267 (1850).

[67] Mimar Fernidan Arnoden köprü için iki ayrı yer tespit etmiştir. Birincisi Sarayburnu-Üsküdar arasındadır ki, halen yapımı devam eden Tüp Geçit’in güzergâhıdır, ikincisi ise Rumelihisarı-Kandilli arasındadır ki, yaklaşık olarak 1986’da hizmete açılan Fatih Sultan Mehmet Köprüsü’nün bulunduğu yerdedir. Ancak ikinci projede demiryolunun geçmesi ve Bakırköy-Bostancı istasyonları arasında bir gidiş geliş tasarlanmıştı. Adı, Hamidiye Köprüsü olacaktı. Bakınız; Hayri Mutluçağ, “Boğaziçi köprüsünün yapılması yolunda ilk çabalar”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, sayı 4, Ocak 1968, sayfa 32, 33 (3 adet resim ve çizim, 3 adet de belge mevcut). Ayrıca bakınız; Aydın Talay, Eserleri ve Hizmetleriyle Sultan Abdülhamid, Istanbul 1991, Risale Yayınları, sayfa 309.

[68] Ufuk Gülsoy, Yemen Demiryolu projesi, Tarih ve Medeniyet, sayı: 41, Ağustos 1997, sayfa 44-49.

[69] Osmanlı Devleti’nin kendi sermayesiyle yaptırıp işlettiği tek hat olan ve emperyalizme bir tür meydan okuma diyebileceğimiz Hicaz Demiryolu’nun inşa sürecine ilişkin fotoğraflar için bakınız; Hicaz Demiryolu: Fotoğraf Albümü, Istanbul 1999, Albaraka Türk Yayınları. Bu demiryolu hakkında çıkan Ingilizce kitaplardan tespit edebildiklerimiz şöyle sıralanabilir: Paul Cotterel, The Railıvays of Palestine and israel, Touret Publishing, 1983; R. Tourret, The Hedjez Railmay, Tourret Publishing, 1989; VVilliam Ochsenvvald, The Hijaz Railroad, University Press of Virginia, Charlottesville, 1980; ve en son olarak da geçen yıl çıkan kitap: James Nicholson, The Hejaz Railmay, Stacy International, 2005. Türkçede çıkmış önemli bir çalışma için bakınız; Murat Özyüksel, Hicaz Demiryolu, Istanbul 2000, Tarih Vakfı Yurt Yayınlar.

[70] Prof. Engin Akarlı II. Abdülhamid: Hayatı ve Iktidarı, Osmanlı, cild 2, Istanbul 1999, Yeni Türkiye Yayınları, sayfa 253-265.

[71] Aydın Talay, Eserleri ve Hizmetleriyle Sultan Abdülhamid, Istanbul 1991, Risale Yayınları, sayfa 410.

[72] A. Semih Tepeciklioğlu, Türkiye karayollarının tarihine bir bakış: ‘Gidemediğin yer senin değildir!’, Hayat Tarih Mecmuası, sayı 1, Şubat 1970, sayfa 41-45. Halil Rıfat Paşa’nın, Şebinkarahisar-Giresun yolu üzerinde insan gücüyle meydana getirilen ilk karayolu tünelini açtıran yönetici olması, zikre değer bir hususiyetidir.

[73] Aydın Talay, Eserleri ve Hizmetleriyle Sultan Abdülhamid, Istanbul 1991, Risale Yayınları, sayfa 304 ve devamı.

[74] Fotoğrafa görülen Yeşil semtindeki Bursa Türk-Islam Eserleri Müzesi’nin bahçesinde bulunan Miha-liç’ten getirilmiş bir cadde kitabesi bunun en canlı kanıtı olarak gelip geçenlere, Abdülhamid düşmanlığının bir zamanlar hangi boyutlara ulaşmış olduğunu belgelemektedir. Keza Eskişehir’in Mahmudiye ilçesinde Abdülhamid’in yaptırdığı bir caminin kitabesi de 27 Mayıs devriminden sonra kazınmıştır. Onvell’ın tarihi silme operasyonlarının bir taklidi belki…

[75] Nadir Özbek, Osmanlı Imparatorluğunda Sosyal Devlet: Siyaset, Iktidar ve Meşruiyet, 1876-1914, Istanbul 2003, Iletişim Yayınları, sayfa 166. Benjamin Fortna da Oxford Üniversitesi tarafından basılan kitabında Abdülhamid’in iktidar yıllarında devlet okullarının sayısının olağanüstü derecede arttığını söyler ve ekler: Tarihçiler onun eğitim programını sanki eskinin hafiften revize edilmiş bir devamı sayarlar. Oysa Abdülhamid döneminde hem teşhis, hem tedavide değişim olmuş, özellikle de okulların “kalitesi” artmıştır. Bakınız; Benjamin C. Fortna, Imperial Classroom: Islam, the State, and Education in the Lale Ottoman Empire, Oxford University Press, New York 2002, sayfa 9.

[76] Mustafa Armağan, Abdülhamid’in Kurtlarla Dansı, 2. Baskı, Istanbul Temmuz 2006, sayfa 240.

[77] Buradaki bilgiler esas olarak Bayram Kodaman’ın “Abdülhamid devrinde eğitim ve öğretim” başlıklı makalesine dayanmaktadır. Bakınız; Doğuştan Günümüze Büyük Islam Tarihi, cild 12, Istanbul 1993, Zaman + Çağ Yayınları, sayfa 455-490. Bu makale, yazarın kitap halinde basılan araştırmasının özeti mahiyetindedir. Bakınız; Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Istanbul 1980, Ötüken Neşriyat.

[78] Friedrcih-Karl Kienitz, Büyük Sancağın Gölgesinde: Anadolu ve Balkan Yarımadası Şehirlerinin Tarih ve Kültürü, Tercüman 1001 Temel Eser: 45, XVI. Bölüm.

[79] Bu iki saat kulesi hakkında müstakil bir kitap için bakınız; Enver Sujoldzic, Tranvnicke sahat-kule/The clock-toıver’s of Travnik, Travnik 1999, Sediment Yayınları. Ayrıca şu Boşnakça kitapta da bilgiler ve çeşitli fotoğraflar bulunmaktadır: Mustafa Gafic, Derviş M. Korkut: Kazivanja o Travniki, Travnik 1998.

[80] Evliya Çelebi Seyahatnamesi, cild 5, Sadeleştiren: Mümin Çevik, Istanbul tarihsiz, Üçdal Neşriyat, sayfa 385.

[81] Kulelerin tam envanterini ve fotoğraflarını görmek için bakınız; Hakkı Acun, Anadolu Saat Kuleleri, Ankara 1994, Kültür Bakanlığı Yayınları.

Ayrıca bakınız; Kemal Özdemir, “Osmanlı’da Batılılaşma’nın kentsel simgeleri: Saat kuleleri”, Art Decor, sayı 18, Eylül 1994, sayfa 88-94.

Dipnot [67]’den dipnot [81]’e kadar ki kısım Mustafa Armağan’ın, Abdülhamid’in Kurtlarla Dansı (2. Baskı, Istanbul Temmuz 2006) isimli kitabından iktibas edilmiştir.

[82] V.J. Parry, Barud, Encyclopedia of Islam, New Edition, cild 1, sayfa 1064.

[83] Peter Jaekel, Die Ausrüstung und Bewaffnung der Türkischen Heere, H. Glasner (ed.), Kurfürst Max Emmanuel: Bayern und Europa um 1700, München 1976, cild 1, sayfa 373-376.

[84] A. Tietze and H. ve R. Kahana, The Lingua Franca in the Levant: Turkish nautical terms of Italian and Greek Origin, U. of Illinois Press, Urbana 1958, sayfa 29, 30.

[85] V.J. Parry, Materials of War in the Ottoman Empire, M.A. Cook (ed.) Studies in the Economic History of the Middle East, London 1970, sayfa 219-229.

[86] V.J. Parry, La Maniere de Combattre, V.J. Parry ve M.E. Yapp (eds.) War, Technology and Society in the Middle East, London 1975, sayfa 253-254.

[87] V.J. Parry, Barud, Encylopedia of islam, New Edition, cild 1, sayfa 1053.

[88] Mustafa Naima, Tarih, Istanbul 1865 (H. 1282), cild 3, sayfa 52: “Barutun alçaklığından top falyaları cümle açılıp yumruk sığar mertebesi vasi olmuş idi.”

[89] Hezarfen Hüseyin, Telhis al-Beyan, (Barkan’ın “1070-71/1660-61 tarihli Osmanlı Bütçesi ve bir Mukayese”, Iktisat Fakültesi Mecmuası, 17, 1955-1956, sayfa 342’deki makalesinden iktibas): “ve barutun ekserisi Mısır’dan gelir, lâkin terbiyesiz olmakla dane’yi çok sürmez ve top falyasın sakat eder.”

[90] Aşık Çelebi, Menazır al-Avalim, Topkapı Sarayı Kütüphanesi III. Ahmed Yazmaları Nr. 1578, varak 357a-358b.

[91] Agricola (C.N. Bromehead, Mining and Quarying to the Seventeenth Century, C. Singer (ed.) A History of Technology Oxford, cild 2, sayfa 15’den iktibas) ortalama derinliği 200 adım veya 1200 fit olarak vermektedir.

[92] 1530 civarında Orta Avrupa’daki maden ocaklarında senede toplam 3.000.000 ons ile gümüş üretiminin en üst noktası için bakınız; J. Nef “Silver Production in Central Europe” Journal of Political Economy, 49, 1941, sayfa 575-591. 1640’a kadar Osmanlı maden ocaklarında, Avrupa maden ocaklarının toplam hacminin yaklaşık yarısı kadar olan yüksek üretimin devamı hakkında bakınız; R. Murphey, “Silver Productlon in Rumelia According to an Official Report circa 1600” Südost-Forschungen, 39 (1980), sayfa 75-104 ve bilhassa sayfa 78-80.

[93] Kolay ulaşılabilen damarların tükenmesindeki tabii sebepler bir yana daha derin madenler kazılmasında daha yüksek üretim maliyeti ile karşı karşıya kalınması, işin sürdürülmesinin yararlı olup olmayacağını belirleyen bir faktördü. Kullanılabilen elde mevcut teknoloji Avrupa’daki ve Türkiye’deki üreticiye sınırlamalar getiriyordu. Türkiye’de olduğu gibi Avrupa’da da, onsekizinci asrın ikinci yarısında buhar makinasının geliştirilmesine kadar kullanılan teknoloji, üreticiye kısıtlamalar getiriyordu. Bu sürecin Ingiltere ve Fransa’da bile yavaş şekilde ilerlediği hakkında bakınız; F. Braudel, Civilisation Materielle, economie et capitalisme XV-XVIIIem siecles, Paris 1979, cild 1 sayfa 381.

[94] Otto Kurz, European Clocks and Watches in the Near East, Studies of the Warburg Institute Nr. 34, London 1975, sayfa 101.

[95] F. Babinger, “Mehmed II der Eroberer und Italien” Byzantion, 21, 1951, sayfa 127-170; F. Babinger “Vier Bauvorschläge Leonardo da Vinci’s an Sultan Bajezid II (1502-1503)” Göttingen, Nachrichten der Academie der Wissenschaften, Phil.-Hist. Klasse 1952, Nr. 1. Babinger bu makalesinde Leanardo’nun Haliç üzerinde bir yüzer köprü veya başka projeler için sürtünmeyi azaltmak maksadı ile özel olarak dizayn edilmiş dişli takımına sahip bir yel değirmeni için çizdiği taslakları anlatır.

[96] Bu çalışmanın Ingilizce tercümesi için bakınız; Sevim Tekeli (ed.), Clocks in the Ottoman Empire in the Sixteenth Century: Taqi al-Din’s ‘ The Brightest Stars for the Construction of Mechanical Clocks’. Ankara 1966.

[97] Otto Kurz, European Clocks and Watches in the Near East, Studies of the Warburg Institute Nr. 34, London 1975, sayfa 54-60.

[98] Otto Kurz, European Clocks and Watches in the Near East, Studies of the Warburg Institute Nr. 34, London 1975, sayfa 101.

[99] Immanuel Wallerstein, The Modern World System, New York 1974, Ayrıca bakınız aynı yazar, “The Ottoman Empire and the Capitalist World-Economy: Some Questions for Research”, O. Okyar and H. Inalcık (eds.), The Social and Ecomomic History of Turkey 1071-1920, Ankara 1980, sayfa 117-122; I. Wallerstein bu makalesinde daha önceki çalışmalarının neticelerini değerlendirir. Kapitalist sistemle tam bütünleşmenin onsekizinci yüzyılın sonundan önce olmadığı sonucuna varır. Braudel gibi başkaları ise, Batı’nın kesin iktisadi hakimiyetinin daha geç bir tarihte başladığını ileri sürerler: Braudel, Civilisation Matérielle, économie et capitalisme XV-XVIIIem siècles, Paris 1979, cild 3, sayfa 408: “Done, si les portes de l’économie ottomane sont forcées depuis longtemps, cette économie, au XVIII siècle encore, n’est ni conquise ni absolument marginalisée” (Eğer Osmanlı ekonomisinin kapıları uzun zamandan beri zorlanıyor ise, demek ki bu ekonomi XVIII. yüzyılda ne ele geçirilmiş ne de tamamen sistemden dışlanmıştır. Braudel, Civilisation Matérielle, économie et capitalisme XV-XVIIIem siècles, Paris 1979, cild 3, sayfa 415: “A mon avis, il n’y aurait eu décadence franche de L’Empire turc qu’avec les premières années du XIXe siecle” (Benim fikrime göre, Türk Imparatorluğunun asıl gerilemesi ancak XIX. yüzyılın ilk senelerinde başlamıştır).

Dipnot [82]’den dipnot [99]’a kadar ki kısım Ekmeleddin Ihsanoğlu’nun, “Osmanlılar ve Batı Teknolojisi” isimli kitabından iktibas edilmiştir. (Ekmeleddin Ihsanoğlu, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No. 3692, Istanbul 1992.”

.

**********

.

Kadir Çandarlıoğlu

.

**********

.

Alıntılarda şu şekilde kaynak belirtiniz:

http://www.belgelerlegercektarih.com

*

*