Sultan II. Abdülhamid Döneminde Yapılan Bazı Fabrikalar
*
Sultan Ikinci Abdülhamid Han…
***
Bu yazıda Aydın Talay’ın “Eserleri ve Hizmetleriyle II. Abdülhamid” isimli çok kıymetli eserinden iktibas yapacağız. Ancak bu eserde geçen fabrikalar Sultan II. Abdülhamid Han devrinde kurulan fabrikaların tamamı değildir. Sultan II. Abdülhamid devrinde yapılan eserlerin tamamını bir kitaba sığdırmak pek kolay bir iş olmasa gerektir. Bu hususta daha fazla malumat için daha evvel neşrettiğimiz yazılara bakılabilir:
https://belgelerlegercektarih.wordpress.com/2017/01/26/osmanli-devleti-geri-kaldigi-icin-mi-batti/
***
(Yazıya eklenen resimler bize ait.)
*
Sultan II. Abdülhamid devrinde teknolojik yönden çağına göre oldukça ileri çalışmalar yapıldığını müşahade ediyoruz.
Kendisi de şahsen teşvik edici ve yönlendirici bir insan olduğu için her faydalı çalışmada yardımcı olmuştur. Yurdumuzda sanayinin gelişmesi için gayretler gösteren Sultan II. Abdülhamid Han bu yolda müteşebbislere himaye ve teşvik için bir kısım madalyalar da çıkarmıştır. Türk sanayicilerini yatırıma, çalışmaya ve verimli projelere sevkedebilmek için altın ve gümüş olarak ve 2 dereceli olarak çıkarılan Sanayi Madalyası’nin ön yüzünde şemse içinde II. Abdülhamid Han’ın tuğrası ve Osmanlı Arması, arka yüzünde çift meşe dalı içinde madalyayı alacak olanın adının yazılacağı boşluk vardı. Madalya 27.48 gr. ağırlığında idi. Sanayi madalyası olarak verilirken kırmızı beyaz iftihar madalyası olarak aynı dalda verilmek istendiği zaman da kırmızı kurdela takılırdı.[1]
Benzeri çalışmaları yabancı uyrukta olan bir şahıs gösterdiği zaman bu hareketi takdirle karşılanır, bağlılık ve liyakatlerini arttırmak için liyakat madalyası verilirdi. 1891 yılından itibaren verilmeye başlanan bu liyakat madalyaları altın ve bakırdı.
*
1 – Halıcılık Konusunda Yapılan Çalışmalar
*
Geçen yüzyıl bilindiği üzere sanayide henüz geniş çalışmaların yeni yeni başladığı bir dönemdir. Buna rağmen yeniliklere hiçbir zaman kapalı kalınmamış ve faydası ağır basan her çalışma ilgi ile izlenmiştir denebilir.
Sultan II. Abdülhamid döneminde kurulan fabrikaların başında halı fabrikaları gelmektedir. Bu konuda araştırmalar bulunmadığı için çeşitli kaynaklardan alınan bilgilerle iktifa edilmiştir.
a) Bandırma Halı Fabrikası
Sabık feshane nazırlarından Isparta’nın Barla nahiyesine mensup Abdullah Efendi yine sultanın teşvikleriyle Bandırma’daki Beykah Çiftliği’nde kurduğu fabrikayı Şark Halı Kumpanyası ile birlikte işletmiştir.[2]
b) Doğu Halı Şirketi
c) Hereke Kumaş ve Halı Fabrikası
d) Karacabey Halı Yapımevi
f) Anadolu’da Halı Fabrikaları
Anadolu’nun muhtelif yerlerinde hem işgücünü değerlendirmek ve boş vakitlere işlerlik kazandırabilmek için çeşitli halı fabrikalarının açıldığını görüyoruz. Bu cümleden olmak üzere birkaçını sayalım:
Batı Anadolu’da Gördes, Uşak, Isparta, Kula, Eşme, Milas. Orta Anadolu’da Kayseri, Sivas, Niğde, Merzifon. Güney Anadolu’da Maraş.
g) Suriye Humus Halı Fabrikası
O tarihte ülkemize bağlı bir vilayet olan Suriye’nin Humus kasabasında 2.000 kişinin çalıştığı ve 1600 el tezgahının yer aldığı bir fabrika bulunduğunu görüyoruz. 1898 yılı civarında fabrikada çeşitli halılar yanında 100.000 top pamuklu, 5.600 top sırmalı pamuklu, 1.500 top ipekli kumaş imal edildiği bildirilmektedir.[3]
*
2 – Kumaş ve Dokuma Fabrikaları
*
Yurdun çeşitli bölgelerinde kurulan kumaş fabrikalarında pamuklu, yünlü ve ipekli kumaşlar elde edildiği gibi bir kısmında Hereke gibi halıcılık da yapılmaktaydı. Diğer bir kısmında ise bez dokunmaktadır.
Bunlardan bir kısmını şöyle sıralayabiliriz:
a) Eyüp Defterdar Fes ve Yünlü Kumaş Fabrikası
b) Fes ve Melbusat-ı Askeriye Fabrikası
Bu fabrikanın çalışma ve ürettiği mamullere ait Istanbul Üniversitesi Kütüphanesinde Albümler kısmında bulunan 60 fotoğraftan oluşmuş 91014 numaralı albüm de mevcuttur.
*
Osmanlı’da Askeri Üniforma Fabrikası…
***
Zeytinburnu’nda bulunan fabrika için 52.420 arşın arazi istimlak edildiğini, Tercüman-ı Hakikat gazetesi bildirmektedir.[4]
c) Darülaceze Hamidiye Fes Fabrikası
d) Bakırköy Bez Fabrikası
Fabrikada 1.000 kişiye yakın çalışan işçinin çoğunluğu delikanlı çağındaki çocuklardı.
e) Bursa Ipekli ve Dokuma Fabrikaları
Devrin imkanlarına göre 5.591 adet mancınıkla çalışan 103 ipekli fabrikası mevcuttu. En küçük fabrikada 20 işçi çalışıyordu.
f) Izmit (Kocaeli) Pamuklu Kumaş ve Pamuk Ipliği (Çulhane Fabrikası) Fabrikası:
g) Edirne-Pamuklu Kumaş ve Pamuk Ipliği Fabrikası
h) Irak-Musul Dokuma Sanayii
i) Halep Kumaş ve Pamuk Ipliği Fabrikası
j) Selanik Kumaş ve Pamuk Ipliği Fabrikası
k) Izmir Ipek-Pamuk ve Mensucat Fabrikası
l) Adana Askeri Elbise Fabrikası ve Boya Atölyesi
m) Rize Keten Bezi Fabrikası
n) Beyrut Ipekli Kumaş Fabrikaları
o) Trablus Ipek Fabrikaları
*
Fes Fabrikası…
***
*
3 – Iplik Fabrikaları
*
a) Bursa Iplik Fabrikaları
b) Istanbul Yedikule Iplik Fabrikası
c) Tarsus Iplik Fabrikası
*
4 – Kağıt Fabrikaları
*
a) Beykoz Kağıt Fabrikası
b) Beyrut Kağıt Fabrikası
*
5 – Çini, Porselen ve Cam Fabrikaları
*
a) Yıldız Çini ve Porselen Fabrikası
Bu fabrika tabak, vazo, testi, çaydanlık ve benzerlerini üretmiştir. Yaptığı mamullere “Eser-i Istanbul” adı vurulmaktaydı. Bu fabrikanın kapanmasında yabancı ticaret mallarının azınlıklar tarafından yurda bol miktarda sokulması sebep olmuştur. Daha sonra 1890’da Sultan II. Abdülhamid Han tarafından Hazine-i Hassa’ya ait olmak üzere Yıldız Sarayının Boğaziçine bakan tepeleri arasında “Hamidiye Çini Fabrikası” yaptırıldı. Ilk ürünlerini 1896 yılından itibaren vermeye başlayan bu fabrikanın 1959 yılından sonrakı adı Sümerbank Çini ve Porselen Sanayii Müessesesi olmuştur.[5]
b) Paşabahçe Cam Fabrikası
Yerine Cumhuriyet devrinde 1934’te Paşabahçe kuruldu.
c) Çubuklu Cam Fabrikası
*
6 – Diğer sivil Fabrikalar
*
1 – Küçükçekmece Kibrit Fabrikası
1897 yılında mevcut işçi sayısının 201 kişi olduğu ifade edilmektedir.[6]
2 – Beyrut Kibrit Fabrikası[7]
3 – Beykoz Kundura Fabrikası.
Cumhuriyet devrinde Sümerbank devralmıştır.
4 – Diyarbakır Deri ve Kundura Fabrikası
5 – Musul Deri ve Kundura Fabrikası
6 – Beyrut Deri ve Kundura Fabrikası
7 – Tuğla ve Kiremit Fabrikaları
Istanbul Kireçburnu ile Selanik ve Beyrut’ta kurulmuştur.
*
Osmanlı’da kurulan Beykoz Kundura Fabrikası…
***
*
8 – Demir Fabrikaları
1312 Izmir Salnamesi Izmir’de dört adet açıldığı ve faaliyette bulunduğundan bahsetmektedir. Bursa’da makina imalatı vardır.
9 – Selanik Konserve Fabrikası
10 – Ispirto Imalathaneleri Izmir’de birisi Tepecik mevkiinde diğer Darağaç Mevkiinde olarak iki örnek gösterilebilir.
11 – Konya Güherçile Fabrikası (Yangından sonra yeniden inşa edilmiştir.)
12 – Havagazı Merkezleri
Çeşitli yerlerde açılmakla beraber verimli hizmet yapanları Istanbul Yedikule ile Izmir’de inşa edilen fabrikadır.
13 – Elmas Işleme Fabrikası
Bursa’da mevcut olan bu fabrika 1889 yılında yapılan Sanayi envanterine göre faal fabrikalar arasındadır.
*
Kazan Dökümhanesi…
***
Çelik Dökümhanesi…
***
*
14 – Yağ Fabrikaları
Bugünkü fabrikasyon tekniğine göre iptidai olmakla beraber zamanına göre faal hizmetler ifa eden yağ tesisleri arasında Bursa’da 100 tane görmekteyiz.
15 – Diğer Un ve Buz Tesisleri
Izmir’de 13, Beyrut’ta çok sayıda, Bursa’da 23 adet un fabrikasından bahsedilmektedir.[8] Buz üretenlere de Izmir Darağacı Mevkiinde, Istanbul Istinye’de ve Bağdat’da olanı örnek verebiliriz. Şüphesiz bu tesisler bunlardan ibaret değildir.
16 – Ispermeçet Mumu Fabrikası
O dönem için önemli bir yeri olan mum fabrikası olarak 1895 yılında Istanbul’da ve 1882 yılında ise Beyrut’da birer işletme açılmıştır.
17 – Makarna Fabrikaları
Muhtelif yerlerde olmakla beraber 1882’de Beyrut’da çalıştığı ilgili salnamede kaydedilmektedir.[9]
*
7 – Askeri Fabrikalar
*
Sivil fabrikaların yanında çeşitli askeri fabrikaların da kurulduğu görülmektedir.
*
Valide Tersanesi ve çevresindeki fabrikalar…
***
1 – Seyandir Top Fabrikası
1880 yılından itibaren Istanbul Tophane’de kurulmuştur. Tercüman-ı Hakikat Gazetesi bu fabrikada inşa edilen cebel, obüs ve sahra toplarının denendiğini ve çok başarılı görüldüğünü bildirmektedir.[10]
2 – Top Mermileri Için Tapa Fabrikası
Karaağaç’da bulunan fabrikada top mermileri için yan kuruluş olarak faaliyet sürdürmüştür.
3 – Tersane-i Amire Top Malzemeleri Fabrikası
Ifade edildiği gibi donanma Sultan II. Abdülhamid tarafından ihmale uğratılmamış tam aksine her fırsatta gelişmesi ve faal hizmette olması için gereken gayret gösterilmiştir. O zamanki ifadesiyle havuz denilen tersaneye yeni bir bölüm ilave ettirmiş Mösyö Vatas’ın raporu üzerine vapurların süratli seyri için tamiratlarının yapıldığı kısım meydana getirilmiştir.[11]
Tersane-i Amire’de seri ateşli 57.947 mm.lik topların kundak ve teferruatları yeniden ve mükemmelen imal edilmiştir.[12]
*
Top Fabrikası…
***
Selanik’de o sıralarda yayınlanmakta olan Asır Gazetesi son sistemde bir torpido teşkil edildiğini, Ingiltere’ye sipariş edilen 32 mil suretindeki 6 torpido muhribinin pervazlarının başarılı olarak yapıldığını ve bu torpido masraflarının Padişah’ın şahsi kesesinden (Hazine-i Hassa) ödendiği kaydedilmektedir.[13]
4 – Mavzer Tüfek Yedek Parça Fabrikası
O sıralarda yeni gündeme gelen mavzer tüfek parçaları vakit geçirilmeden ele alındığı gibi tüfek ağızlıklarının imalatı için Hazine-i Hassa’dan 30.209 kuruş ve 25 paranın Sultan II. Abdülhamid’in emri ile harcandığı Bağdat Salnamesinde bildirilmektedir.
5 – Mermi ve Fişek Fabrikaları
Tercüman-ı Hakikat Zeytinburnu’nda bu hizmetleri bir fabrikanın yürüttüğünden bahsetmektedir. 91.092 no’lu albümde görülebilir.
*
Zeytinburnu’ndaki Kartuş Fabrikası…
***
*
6 – Barut Fabrikası
Istanbul’da kurulduğu gibi Ankara’da da Baruthane, ihtiyacı karşılayacak tarzda açılmıştır.[14]
7 – Ansaldo Fabrikası
Değişik tipte torpido imal eden Ansaldo Fabrikası daha sonra genişletilmiş ve bunun için gerekli masraflar yine Padişah tahsisinden (Hazine-i Hassa) karşılanmıştır. Bu fabrikanın ürünleri ve çalışmalarına ait 19 fotoğraftan meydana gelen albüm mevcuttur.
*
Osmanlı’da Baruthane Fabrikası…
***
*
8 – Imalathaneler
*
1 – Çeşitli Dokuma Tezgahları
Daha önce de geçtiği gibi başta Bursa olmak üzere hemen hemen birçok şehirde çeşitli dokuma işleri yapılmaktadır. Çeşitli tezgahlarda 8.300 işçi çalışmaktadır. Bunlar arasında havlu, beledi, fita, gömlek aba, çarşaf, agel, kuşak, ağaban olduğu gibi seccade, maşlah, heybe ve benzeri eşyalar da görülmektedir. 29 Aralık 1305 (1889)’de yapılan Sanayi Envanterine göre 25 adet fıtacı, 8 bedeli, 50 adet kumaş, 5 karakalem denen örtü imal tezgah dışında 30 adet gömleklik bez tezgahı görüyoruz.[15]
300’ü havlucu, 200’ü bürümcük ve kefiye imalatında çalışmak üzere 500 tezgah mevcuttur. Bağdat Salnamesi 7 dokuma tezgahından bahsetmektedir. Diğer yerlerden birer örnek olarak da Suriye vilayetinde Humus’da maşlah ve seccade imalatı o zamanki adı Menteşe olan ve Izmir’e bağlı bir kaza görünümünde idare edilen Muğla’nın Mekri (Fethiye) kasabasında senede 50.000 kuruşluk seccade, heybe ve kilim imal edilmektedir.
2 – Saat Imalathanesi
Çeşitli yerlerde sanatkarlar yetiştiği gibi Topkapı Sarayı hudutları içinde Müze-i Hümayun karşısında kurulmuş olan Sanayi-i Nefise Mektebi’nde ortak bir çalışma olarak meydana getirilen saat gerek parçaları ve gerekse ağaç oyma kısımları itibariyle devrin sanat durumuna bir örnek teşkil etmektedir.[16]
Bu devirden biraz önceye ait olmakla beraber Bursa Ulucami’inde kuzey kapısından girerken sol tarafta mukabele okunan kısımda Hafız isminde yine caminin müezzinlerinden birine ait ayaklı saat halen çalışmakta olup değişik bir düzene sahiptir.
*
Elektrik Fabrikası…
***
*
3 – Demir Makina Imalathanesi
a) Yıldız Demirhanesi
b) Bursa Demir Makine Atölyesi
4 – Fotoğraf Atölyesi
Yıldız’da kurdurmuş olduğu fotoğrafhanede devrine göre oldukça başarılı teknik geliştirilmiş ve böylece hem eserler tesbit edilmiş hem de iyi birer bilgi kaynağı olan salnamelere düzgün fotoğrafların girmesi sağlanmıştır.
5 – Boya Imalathaneleri
Halı ve dokumacılık için bitkisel boyalarla uğraşan çeşitli boyahaneler meydana getirildiği gibi yağlıboya imalathaneleri de tesis edilmiştir. Bunlardan örnek olarak Bağdat vilayetinin Mendeli kazasında ve diğer yerlerde bulunan 68 adet imalathane gösterilebilir. Devrine göre aranan ve Cehri denilen al boya Bağdat imalathanelerinde imal edilmektedir.[17]
6 – Sabun Imalathaneleri
Çok çeşitli yerlerde çalışan bugünkü kadar kaliteli olmasa da ihtiyacı karşılayan sabun imalathaneleri mevcuttur. Bunlardan biri de Bağdat sabun imalathanesidir.
*
Torpido Fabrikası…
***
Imal edilen bir Torpido…
***
*
7 – Susam Yağı Imalathanesi
1321 Bağdat Salnamesinde Bağdat dahilinde üç adet susam yağı imalathanesinden bahsedilmektedir.
8 – Çırçır Atölyeleri
Pamuk ziraatının geliştirilmesi ile birlikte çeşitli bölgelerde çırçır atölyeleri de geliştirilmiştir. Bağdat Salnamesi Adana’da bunlardan 7 adedinin çalıştığını haber vermektedir.
9 – Kereste Imalathaneleri
Çok çeşitli yerlerde mevcuttur.
10 – Nal Imalathanesi
Askeri yönde o devir için ehemmiyetini koruyan at yetiştiriçiliği kendisi ile beraber birtakım sanatları da geliştirmiştir. Son yıllara kadar Anadolu’nun çeşitli kentlerinde görülen ve bugün için artık iyiden iyiye azalan nalbantların kullandığı nalların imalathane olarak ilk defa bu devirde 1900 yılında Istanbul Selimiye’de kurulduğu ifade edilmektedir. Doğu ve batı türünde her çeşit nal imal eden bu imalathane Birinci Cihan Harbine kadar devam etmiştir.[18]
.
**********
.
KAYNAKLAR:
.
[1] Tercüman-ı Hakikat, 19.5.1901.
[2] Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, cild 8, sayfa 223.
[3] 1315 Suriye Salnamesi
[4] Tercüman-ı Hakikat, 19.5.1901.
[5] Prof. Dr. Önder Küçükerman, TBMM Mecmuası Nisan 1987.
[6] Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, cild 12, sayfa 422.
[7] 1326 Beyrut Salnamesi.
[8] 1321 Bağdat Salnamesi ve 1312 Izmir Salnamesi.
[9] 1326 Beyrut Salnamesi.
[10] Tercüman-ı Hakikat, 11.5.1901.
[11] Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi.
[12] Tercüman-ı Hakikat 20.6.1901.
[13] 1318 Bağdat Salnamesi Masarifat Defteri Asır 22.4.1901.
[14] Ikdam Gazetesi 4.9.1905.
[15] R. Ekrem Koçu, Darülaceze, sayfa 69.
[16] Sanat Dergisi, Topkapı Sarayı Müzesi, sayfa 122.
[17] 1321 Bağdat Salnamesi.
[18] Tafsilat için bakınız;
Aydın Talay, Eserleri ve Hizmetleriyle II. Abdülhamid, 3. Baskı, Istanbul 2016, sayfa 301-322.
Küçük bir bilgi: Aydın Talay’ın kitabı Ayşe Topal’ın Viyana Üniversitesi’nde yaptığı lisans tezinin kaynakları arasındadır. Bakınız;
http://othes.univie.ac.at/25572/1/2013-01-22_0602884.pdf
.
**********
.
Kadir Çandarlıoğlu
.
**********
.
Alıntılarda şu şekilde kaynak belirtiniz:
*
Belgelerle Gerçek Tarih 
Bir Cevap Yazın