Kemalist Rejim’den Islam’a Sansür! Kemalizm ve Sinema…

*

Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1932-1988 yılları arasındaki Film Denetleme Kurulları’nda alınan sansür kararlarını 3 cild halinde kitaplaştırdı. Telif Hakları Genel Müdürlüğü arşivinde sansür kurullarına ait 96 adet defterden 92’sinin içerdiği kararları kategorize ederek bu kararların hangi gerekçelerle verildiğini belirleyerek bir nevi anatomik çerçeve ortaya koymaya çalışan “Türkiye’de Sinema Sansürünün Tarihi” adlı bu eserde 26 bin 273 sansür kararı incelenmiştir.

Bunlar arasında “umumî terbiye ve ahlak kaidelerine, örf ve adetlerimize, milli duygularımıza aykırı ve suç işlemeye tahrik edici” olduğu tespit edilen senaryo ve sahnelerin reddedildiğini gösteren ve bugün de mutlaka örnek alınması gereken takdire şayan kararların bulunduğu gibi, “din propagandası” bahanesiyle Ezan, Namaz ve Kur’an sahnelerinin sansürlendiğini gösteren akılalmaz kararlar da mevcuttur.

Mesela “Yüz Liraya Evlenilmez” filmine ait kararda Adile Naşit’in Kuran-ı Kerimi öptüğünü gösteren sahnenin dahi çıkarılması şartıyla gösterimlerine izin verilmiştir. Yazıda bununla alakalı malumatı göreceksiniz.

Kontrol ve kararlarda umumiyetle Basın ve Yayın Genel Müdürlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı, Genelkurmay Başkanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü, Iç ve Dışişleri Bakanlığı temsilcilerinin görüşleri belirleyici olmuştur. Dolayısıyla iktidarda kim olursa olsun, sansür kararları bürokraside hakim güç olan “kemalist” ideolojiyi benimsemiş kadrolar tarafından verilmiştir.

Nitekim 1951’de yani Menderes’in Demokrat parti iktidarında “Mustafa Kemal” adıyla yazılan senaryo için “büyük Türk inkılabını ve Atatürk’ün büyük şahsiyetini temsil etmekten uzaktır. Eksiktir ve tatminkâr görülmemiştir” denmiş ve Filimlerin ve Filim Senaryolarının Kontroluna Dair Tüzüğün 7. maddesinin 6. fıkrasına dayanılarak reddedilmiştir. (Türkiye’de Sinema Sansürünün Tarihi, cild 1, sayfa 97)

Toplam 1500 sayfadan oluşan üç ciltlik “Türkiye’de Sinema Sansürünün Tarihi” adlı eserde, 1182 yerli senaryo, 513 yerli, 758 yabancı film olmak üzere 2 bin 453 filmin reddedildiği, 4 bin 757 filmin de şartlı kabul edildiği görülmektedir. Sahneleri sansüre takılanlar arasında meşhur “Hababam Sınıfı Uyanıyor” ve “Kibar Feyzo” gibi filmler de bulunmaktadır.

Bu yazıda sadece “Islam” ile alakalı olan senaryo ve sahnelere uygulanan sansür kararlarına yer verilecektir. Evvela “kalın” ve “italik” yazıyla filmin veya senaryonun ismine, bu film veya senaryo ile ilgili kısa bilgilere ve ardından karara yer verilip parantez içinde kitabın ilgili cild ve sayfa numaraları gösterilecektir.

*

***

“Çöl Kızı Cemile” (Vehrider Muste Glasputizi, 1939/2094) adlı filmin kararında “25.3.1938’de Yıldız sinemasında görülmüş ve Ezan ve namaz kısımları çıkarıldıktan sonra halka iraesinde mahzur olmadığına karar verilmiştir” denir. (cild 1, sayfa 36)

***

“Canavar” (1948/517) adlı filmde iki yerde okunan ezan sahnesinin çıkarılması talep edilmiştir. (cild 1, sayfa 85)

***

Mustafa Kemal Başçavuşoğlu’nun yazdığı “Boş Beşik” (1952/167) adlı filmde “Oba Beyi Osman’ın çocuğuna isim koyan yaşlı adamın çocuğun kulağına okuduğu ezanın yalnız başlangıcı gösterilmek ve ezanın diğer kısmının çıkarılması”, “Şükran namazı kılınması için yaşlı adam tarafından yapılan teklif konuşmasının ipkası ve namaz kılındığını gösteren sahnelerin tamamıyla çıkarılması” şartıyla adı geçen filmin halka gösterilmesinde ve yurtdışına çıkarılmasında sakınca bulunmadığına oy birliği ile karar verilmiştir. (cild 1, sayfa 108)

***

Murat Sertoğlu’nun yazdığı “Efelerin Efesi Yürük Osman Efe” (1952/150) filminde “Osman Efe’nin dağa çıkıp orada yaptığı soygun sahnesinin ve müteakıben Arabın imamlık yaptığı namaz sahnesinin” çıkarılması, başka bazı maddelerle birlikte bir de “Cenaze merasimi sırasında zabtiye kumandanının Arap tarafından öldürülmesi sahnesi ile filmin sonunda işitilen ezan sesinin çıkarılması ve zabtiyelerin muvaffakiyetleri ile efelerin civanmertliğinin spiker vasıtasıyla söylenmesi” talep edilmiştir. (cild 1, sayfa 108)

***

Erman filme ait “Hac Yolu” (1952/152) adlı senaryo ise, 15. maddeye göre 2. kez incelenmiş ve senaryo sayfaları tek tek belirtilerek “namaz kılma ve dua etme”, “selamet duası”, “selamet duası ve tekbir getirme”, “Bahre kasabasını ziyarette kılınan namaz ve aynı sahifede Bahre mescidindeki grubun duası ve hafızın bu duayı tekrar edişi”, ‘Hacerülesved’ önündeki dua sahnesi”, “iki rekat tavaf namazı”, “Merve ile Safa arasında yapılan Sai duası, yine aynı sahifede Harem Şerifteki iki rekat namaz ve keza Umre’de kılınan namaz”, “cemaat namazı”, “Arafat’taki dua”, “Vakfa’deki dua sahnesiyle Müzdelife’deki namaz”, “Mina’da şeytanı recm için atılan taşlardan sonra yapılan dua”, “Ravza-i Mutahharada kılınan namaz”, “veda duası”, “Hac kafilesini istikbal, memleketimizdeki karşılayış, mevlüt okuma ve minaredeki ezan okunması sahnelerinin tamamıyla sessiz olarak gösterilmesi ve yalnız bu sahnelerde spikerin yukarıda bahsedilen dua, ayin ve diğer dini merasimi belirten konuşmalarının ancak Türkçe bir izah çerçevesi içinde kalması ve bu cihetin spiker vasıtasıyla temin edilmesi film içerisinde dua, namaz, tekbir, mevlüt ve ezan gibi dini ayin vesair hususlar gösterilirken spikerin buradaki kısa izahlarının sesli olması ve filmin ancak bir aktüel film çerçevesini aşmaması esasları içinde adı geçen senaryonun filme alınmasında bir sakınca olmadığına” söz birliği ile karar verildiği belirtilir. (cild 1, sayfa 108)

***

Mahmut Paçacı’nın yazdığı “Ebedi Istirahat” (1952/197) için verilen kararda ise, “Sahnede oynayan kadının oyun sahnelerinin yakın planda görünen kısımda, filmin sonundaki mezar ve Kur’an sahnesinin çıkarılması şartıyla” izin verildiği belirtilmiştir. (cild 1, sayfa 108)

***

“Kavalalı M. Ali Paşa” (Nazım Uzman, 1952/55) adlı senaryo başka gerekçelerin yanı sıra “din propagandası” da yaptığı için reddedilmiştir. (cild 1, sayfa 108)

***

“Inegöl Aslanı” adlı senaryoda (Nazım Uzman, 1952/57) “Melike’nin Müslüman olma sahnesi Tüzüğün 7. maddesinin 4. fıkrası hükmüne uygunsuz bulunduğundan bu sahnenin tamamen çıkarılıp sadece nikah sahnesi kalmak şartıyla senaryonun filme çekilmesinde sakınca olmadığına” karar verilmiştir. (cild 1, sayfa 108)

***

“Hürriyet Için” (1952/31) adlı filmde “Filme ilave edilen (Şahlanan Belde) isminin çıkarılması ve bu adla bastırılmış olan afişlerin imha edilmesi” istenmiş; “Filmdeki mevlüt sahnesi ile camide hoca tarafından minberde okunan dua sahnesinin filmin negatif ve pozitiflerinden çıkarılması, çıkarılan bu iki sahnenin (bir an, çok kısa) olarak gösterilmesi, kesilen kısımların ilgili makamlara teslim edilmesi” şartıyla izin verilmiştir. (cild 1, sayfa 108-109)

***

Mısır filmi olan “Islamiyetin Doğuşu”nun (1952/22) önce “dublajı yapılmak üzere yurda ithalinde sakınca olmadığına; ancak putları kırma sahnesi ve Kuran’ın ipek bir bohça içinde indiğine dair konuşmaların çıkarılması şartıyla, dublajı yapıldıktan sonra Merkez Film Komisyonumuzca görülmesine” oy birliği ile karar verildiği belirtilir. Oybirliği ile reddedilen sonraki kararın (1952/27) gerekçesinde ise şunlar belirtilmiştir: “Filmde dublajdan sonra da silinmeyen ve umumi havasında mündemiç din propagandası” vardır; “Bu din propagandasının yanında, dinimizin hakikatlerini bizim kabul etmediğimiz şekilde tahrif eden sahneler umumi hissiyatı rencide edici mahiyettedir”; “Filmde Islamiyet’i ilk kabul edenlerden hep köle, çoban, aylak bir adam gibi aşağı sınıf seçilmiştir ki muzır ideolojiye sapma intibaı uyandırmaktadır”; “Keza işkence ve put kırma sahneleri de memleketimizdeki bazı muzır cereyanları teşvik edici ve binnetice emniyet bakımından zararlıdır”. Bu nedenlerden dolayı filmin, Filim ve Filim Senaryolarının Kontroluna Dair Tüzüğün 7. maddesinin 4., 5., 6. ve 8. fıkralarına göre yurt dahilinde “oynatılması mahzurlu” görülmüş ve yurda “sokulmamasına” oybirliği ile karar verilmiştir. (cild 1, sayfa 109)

***

Emek Film tarafından çekilecek olan ve Hikmet Aydın’ın yazdığı “Tatar Postası” (1955/15) adlı senaryonun kararında kız ve erkek çocukların birlikte eğitim aldıkları sahnelerin “Rüştiye’nin muhtelif olmadığını” belirterek, kız ve erkeklerin “ayrı tedris edilmesini” ve senaryodaki “Kuran dersi yerine başka bir ders” konması, Rüştiye’de “falaka cezası bulunmadığından ceza şeklinin değiştirilmesi” gerektiği belirtilmiştir. (cild 1, sayfa 139)

***

Hicran Yarası”nın (1958/3) senaryosundan Kur’an okuma sahnesinin ve Eyüp Sultan Türbesi’nin ziyaret edilmesinin çıkarılmasına karar verilmiştir. (cild 1, sayfa 224)

***

“Yavrum Için”in (Muharrem Gürses, 1958/77) senaryosundan ise “Kuranı Kerim’in öpüldüğü sahnenin yersiz görüldüğünden” çıkarılması kararı verilmiştir. (cild 1, sayfa 224)

***

“Leyla’nın Aşkı” (Turgut Özakın, 1959/29) adlı senaryo “Örf ve adetlerimize aykırı ve din propagandası yaptığından dolayı” Nizamname’nin 7. maddesinin 6. fıkrası hükmüne istinaden reddedilmiştir. (cild 1, sayfa 224)

***

“Zümrüt / Siyah Yıldızlar” (1958/70) adlı senaryoda ise “Namuslu ve dindar” kelimelerinin çıkarılarak yerine “güvendiğim bir adamdır” sözlerinin eklenmesi kararlaştırılmıştır. (cild 1, sayfa 224)

***

“Haram Lokma”da (Hüsnü Cantürk, Senaryo, 1963/142) “öğretmenin, okulun bahçesinde ibrikten su dökerek abdest alma sahnesinin filme intikal ettirilmemesine karar verilmiştir. cild 1, sayfa 428, 433)

***

“Karagöz ile Hacıvat ve Kanlı Nigar” (1954/282) adlı filmde “imamın dağılmak hakkındaki söz sahnesi”, “çarşıyı gösterirken ilahi söyleyen kör dilencinin geçişi ve ilahi söyleyişi sahnesinin çıkarılması” istenmiştir. (cild 1, sayfa 152)

***

“Alevden Gömlek – Ezo Gelin” (1955/52) filminde “Minarede ezan okuma sahnesinin tamamen” kaldırılması talep edilmiştir. (cild 1, sayfa 152)

***

“Korkusuz Yürük Ali” (1955/76) filminde “Cenaze namazını teferruatıyla gösteren kısımların” çıkarılması istenmiştir. (cild 1, sayfa 152)

***

“Cezayir Haydutları/Prisoner of the Casbah” (1955/655) adlı filmde “ezan okuma sahnesinin” çıkarılması istenmiştir. (cild 1, sayfa 162)

***

“Zafer Yıldızı / Meçhul Kahramanlar (Bu Vatan Için)” (1958/66) adlı filmde “Cepheye giderken kuvayi milliyecilerin kırdaki namaz sahnesinden namaz kılma ve kamet getirme kısmının çıkarılıp yalnız dua edildiğini gösteren sahnenin bırakılması” istenmiştir. Filmin sayılan bu koşulları yerine getirdiği taktirde halka gösterilmesinde ve yurtdışına çıkarılmasında bir sakınca olmadığına oy birliği ile karar verilmiştir. (cild 1, sayfa 187)

***

“Yaşayan Ölüler veya Kara Günlerim” (1957/84) filminde “Filmin başında hasta kadının istediği Kuran-ı Kerim’in dolabın alt gözünden alındığını gösteren sahnenin” çıkarılması istenmiştir. (cild 1, sayfa 189)

***

“Dağlar Şahini Yürük Efe” (1959/20) filminde Efe askerdeyken annesinin evinde “Arap harfleri ile yazılı dini levhanın yakın plandan göründüğü sahnenin” çıkarılması talep edilmiştir. (cild 1, sayfa 189)

***

“Kara Yazı ya da Hıçkırık Bestesi” (1957/80) filminde “Nuri’nin babasının namaz ve dua gibi sahnelerinin ve babasına tokat vurduğu sahnelerin”; “köprüden geçen yolcular arasında köprünün hemen ve parmaklığı yanında çarşaflı ve eli değnekli görünen ihtiyar kadın sahnesinin” çıkarılması istenmiştir. (cild 1, sayfa 189)

***

“Yaşamak Hakkımdır ya da diğer adıyla Idam Mahkumu” (1957/91) adlı filmde “cami içinde cemaatin oturarak okunan mevlüdü dinlemeleri ve mevlüd okunma sahnelerinin çıkarılması”na karar verilmiştir. (cild 1, sayfa 189)

***

“Güllü Fatma” (1957/87) filminde “imamın hücreye girip mahkûma gereken telkinatı yaptıktan sonra dışarıya çıkışını gösteren sahnenin çıkarılması” talep edilmiştir. (cild 1, sayfa 189)

***

“Hicran Yarası” (1958/123) filminde “Eyyüp Camii’ndeki tekbir seslerinin tamamen çıkarılması” kararlaştırılmıştır. (cild 1, sayfa 189)

***

“Ağlayan Kaya”da (1957/52) “Emine’nin ölümünü müteakip tekbir getirme sahnesinin tamamen kesilmesi şartı” getirilmiştir. (cild 1, sayfa 189)

***

“Kanlı Pınar” (1957/66) adlı filmde “imamın sarıklı olarak görünen bütün sahneleri ile ezan okuma sahnesinin” çıkarılması istenirken “elinde mavzer bulunan şahsın mavzeri kastederek ‘bunu Şeytan doldurur’” demesi de sorunlu bulunmuş ve çıkarılması talep edilmiştir (Maarif Vekaleti’nden gelen üye bu kararın altına 7. maddenin 4 ve 6. fıkrasına göre muhalif olduğunu, Hariciye Vekâleti’nden gelen üye ise aynı fıkralara göre “filmin tamamına muhalifim” şerhini düşmüştür). (cild 1, sayfa 189)

***

“Kısmet” (1957/287) filminin “başında bulunan namaz sahnesinin çıkarılması” istenmiştir. (cild 1, sayfa 205)

***

Bitmeyen Harbin Kahramanları” (Orlando ei Paladini di Francia, Pietro Francisci, 1956) (1957/476) adlı “filmin içinde bulunan ezan ve namaz sahnesinin çıkarılması” şart koşulmuştur. (cild 1, sayfa 209)

***

Ray Nazarro’nun 1954 yapımı “Şimal Geçidi” (Southwest Passage) (1957/492) filmi “namaz sahnelerinin çıkarılması” şartıyla halka gösterilmesinde bir sakınca olmadığına karar verilmiştir. (cild 1, sayfa 209)

***

Sansür Kurulu genellikle ezan okuma sahnelerinin de çıkarılmasını istemiştir; bu sahnelerin çıkarılmasının istendiği senaryolar arasında “Allah Büyüktür”, “Beter”, “Beykoz Baskını” gibi filmler de yer almaktadır. (cild 1, sayfa 224)

***

“Eski Istanbul Kabadayıları / Yangın Var” filminde filmin kahramanlarından “Müjgan’la Murat’ın aşk üzüntüleri içinde ayrı ayrı sabahladıkları sahnede fon teşkil eden ezanın, kızın yatakta görüldüğü andaki kısmının bırakılarak, Murat’ın şafak sökerken sokakta gezdiği sıradaki ezan sesinin çıkarılması” istenmiştir. (cild 1, sayfa 262)

***

“Allahın Dediği Olur” (1960/88) filminde “yağmur duası”yla ilgili söz ve sahnelerin çıkarılması ve “yağmur duasına çıkıldığını gösteren hareketlerin gösterilmemesi” istenmiştir. (cild 1, sayfa 262)

***

“Kaldırım Çocuğu” (1960/45) filminde ise, okunan ezan ile kızın dua ettiğini gösteren sahnenin tamamen çıkarılmasına karar verilmiştir. (cild 1, sayfa 262-263)

***

“Herşeyden Üstün / Fedakâr Arkadaş” (1960/30) filminde senaryoda bulunmayan “sabah ezanı sesinin” çıkarılması şartı getirilmiştir. (cild 1, sayfa 263)

***

“Ateşten Damla” filminde ise “ihtiyar kadının namaz kılarken göründüğü sahnelerin çıkarılarak yalnız dua ederken görünen kısmı” ile yetinilmesi istenmiştir. (cild 1, sayfa 263)

***

“Yuva Hasreti / Suçlu” (1960/9) filmine ise karakterin söylediği “bilmediğimiz beş vakit namaz ona da şeytan komaz” sözlerinin çıkarılması şartı konmuştur. (cild 1, sayfa 263)

***

“Aşktan da Üstün” (1961/35) adlı şartlı kabul edilen filme ilişkin kararda Erkanı Harbiye Umumiyei Reisliği ve Millî Eğitim Bakanlığı temsilcileri filmdeki ezan sahnelerine de muhalif olduklarını belirtmişlerdir. (cild 1, sayfa 263)

***

“Zamane Çocukları” (Gülten Harika, Senaryo, 1962/183) adlı senaryoda “Emine’nin namaz kılış, tesbih çekişi ve mevlüt sahnelerinin tamamen ve “Emine’nin söylediği: ‘Abdestli ağzımla yemin ettim’ sözlerinin” de çıkarılması istenmiştir. (cild 1, sayfa 351)

***

“Leyla’nın Dolmayan Çilesi”nde (Nazmi Beylergil, Senaryo, 1962/342) “Senaryodaki çarşaflı kadınların çarşaf yerine manto veya yeldirme giymeleri” ve “senaryonun filme intikalinde ancak bir namaz sahnesinin gösterilmesiyle iktifa edilmesi” talepler arasında yer almış. (cild, 1, sayfa 388)

***

“Hazreti Muhammed’in Doğuşu” (Mouled El Rasolel) (1962/643) için “Adı geçen filmin başındaki ezan ve camilerdeki ibadet sahnelerinin jeneriklere kadar olan kısmının tamamıyla çıkarılınca, Arap hurufatı ile geçen yazıların Latin harfleri ile yazılması, filmin dublajının yapılarak tekrar görülmesi şartı ile yurda girmesinde bir mahzur olmadığına” karar verilmiştir. (cild 1, sayfa 396)

***

“Yüz Liraya Evlenilmez” (1974/242) filmine ait kararda “Adile Naşit’in Kuran-ı Kerimi öptüğünü gösteren sahnenin” çıkarılması şartıyla gösterimlerine izin verilmiş. (cild 2, sayfa 404)

***

“Kutu” (1975/111) filminin kararında “Parkta, Kisvesiyle dua eden imamı gösteren sahnenin” çıkarılması şartıyla gösterimlerine izin verilmiş. (cild 2, sayfa 404)

***

“Anter” (1975/80) adlı filmin kararında ise, Genelkurmay Başkanlığı temsilcisi “Anter’in tekrarladığı Allah sözünün çıkarılması şartı ile kabulü reyindeyim” diyerek şerh düşmüştür. (cild 2, sayfa 404)

***

Namusum Için (1966/23) filmine ilişkin kararda “Filmin müteaddit yerlerinde geçen ‘şart olsun’ şeklindeki sözlerin”, “Bayram Ağa’nın Kur’ana el bastığını gösteren sahnenin, çıkarılması şartıyla adı geçen filmin halka gösterilmesinde, yurt dışına çıkarılmasında” bir sakınca bulunmadığına oybirliğiyle karar verilmiştir. (cild 2, sayfa 174)

***

“Cemil” (1975/253) filminin kararında Genelkurmay Başkanlığı temsilcisi “Dini duyguları istismar ettiğinden” Nizamname’nin 7. maddesinin 4. fıkrasına göre reddi reyindeyim” diyerek şerh düşmüş; Millî Eğitim Bakanlığı temsilcisi ise “Nizamname’nin 7. maddesinin 6. fıkrasına göre reddi reyinde” olduğunu belirtmiştir. Bu filmin Dosyadaki “aslı gibidir” ibareli karar suretinde ise “Cenazenin evde yıkanma sahnesinin”, “Mezarlıkta hocanın okuduğu sahnenin”, çıkarıldığının görüldüğü belirtilmiş ve bu haliyle gösteriminde bir sakınca bulunmadığına karar verilmiştir. (cild 2, sayfa 404-405)

.

**********

.

Kadir Çandarlıoğlu

https://www.instagram.com/kadir_candarlioglu_gercektarih

https://instagram.com/belgelerlegercektarihcom

.